امام صادق علیه السلام فرمودهاند: سه چیز است که همه مردمان بدان محتاجند: امنیت، عدالت و فراوانی. (ابن شعبةالحرانی، 1394ق: ص236).و این سه معنا در دولت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در حد آرمانی خود تحقق مییابد. علاوه بر تمام آنچه گفته شد، در دولت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تسلط حضرت بر امور چنان است که اگر خواسته و نیازی باشد، خود متوجه میشود.
چکیده
جامعه آرمانی یا حکومت موعود در آخرالزمان، از مفاهیم مشترکی است که مورد توجه ادیان مختلف قرار گرفته است. دربارة چگونگی ظهور موعود، حکومت داری و ویژگیهای آن زمان، مطالب زیادی در متون این مکاتب میتوان یافت. در این میان، مکتب شیعه و یهود در این زمینه صاحب نظر بوده، از جهات مختلف، حکومت منجی موعود را مورد توجه قرار دادهاند. دراین پژوهش، سعی شده است فرایند کارویژههای حکومت موعود در آینده به صورت ملموس تر و مطابق با ساختارهای امروزی بررسی شود و در ضمن، به مقایسه و تطبیق دو مکتب در این زمینه بپردازیم، تا بدین وسیله تشابهات این دو نگرش به عنوان دو مکتب الهی به شکل روشن تری بیان شود.
مقدمه
انتظار برای ظهور منجی، عقیدهای عمومی و مشترک است. ادیان و مذاهب گوناگون، عموماً ظهور او را خبر دادهاند و هر مکتب و اندیشهای با الهام گرفتن از سخنان انبیا وکتب آسمانی خود از حکومت واحد جهانی سخن میگوید و معتقد است فردی مصلح خواهد آمد و جهان را پر از عدل وداد میکند؛ مصلحی که به جنایتها و خیانتهای ضد انسانی، خاتمه داده و شالوده حکومت واحد جهانی را بر اساس عدالت و آزادی واقعی بنیان خواهد نهاد. در این میان میتوان از دو نگرش بلند شیعی و یهودی نام برد که هر یک با بررسی ساختارهای درونی و شیوههای اداره چنین حکومتی، در صدد ترسیم حکومت موعود برای پیروان خود هستند.
در این پژوهش به دنبال پاسخ این سوال هستیم که: «وجوه تشابه کارویژههای حکومت موعود در اندیشه سیاسی شیعی و یهودی چیست؟» سؤالی که در پاسخ به آن، سعی میشود ساختار سیاسی و کارکردهای چنین حکومتی را بیان کرده، با الهام از روش تحلیل مقایسهای و نظریه نظام سیاسی، آن را بررسی نماییم. البته باید گفت که تفاوت هایی در نگاه این دو مکتب به مسأله حکومت منجی وجود دارد؛ اما در این پژوهش به جنبه تشابهات پرداخته میشود.
کارویژههای حکومت
برای فهم بهتر این پژوهش، ابتدا لازم است با بعضی از واژهها آشنایی بیشتری حاصل شود. چنانکه روش تحلیل مقایسه ای، روشی است که سبب میشود به اطلاعات ارزشمندی درباره ویژگی، شکل، دامنه و عملکرد یک نظریه یا نهاد در درون همان نظریه و در مقایسه با نظریهها و نهادهای مشابه دست یافت، اینجا نیز الگویی است که با بهره گیری از آن، میتوان نظام مهدوی شیعه را با آنچه که به عنوان ساختار و نهاد در حکومت موعود یهود ارائه میشود، به مقایسه در آورد.
برای کارایی بهتر رهیافت تحلیل مقایسهای، از مدل هایی برای تنظیم مطالعات استفاده میشود. مدل تحلیل سیستمی نظام سیاسی، یکی ازمهمترین آنها است که به وسیله آن، بهتر میتوان ساختار و کارکرد نظریههای دولت را تشریح کرد. در این رویکرد، محور، نظام سیاسی است و هر نظام سیاسی، مجموعهای از کنشهای متقابل است که از طریق آن ارزشها، خدمات و کالاها برای همه بخشهای جامعه سهم بندی میشود. نظام سیاسی برای انجام فعالیتهای خود دارای ساختارهایی است که هر یک از این ساختارها، کارکرد خاص خود را انجام میدهد (آلموند، 1381: ص ز).
علاوه بر این، نظام سیاسی، مجموعهای به هم پیوسته از فعالیتهای سیاسی است که شمار بزرگی از کارگزاران با هدف خاصی آن را تعهد کرده و انجام دادهاند. البته همان سیستم سیاسی است که از عناصری همبسته تشکیل شده است و نهادها و گروههای معینی را شامل میشود که این ویژگی را عناصر ساختاری یا در کل ساختار نظام سیاسی مینامند. در مقابل، نوع روابط تعریف شده بین ساختارهای موجود در درون نظام سیاسی را کارکردهای همان ساختار یا به طور خلاصه، کارویژه نظام سیاسی گویند.
به عبارتی دیگر، هر ساختار، کارکردها یا کارویژههایی را به اجرا میگذارد که سازمان سیاسی را قادر به تدوین و اجرای خط مشی هایش میسازد. (فیرحی، 1382: ص15).در این پژوهش، ضمن بررسی کارویژههای فرایندی، سیستمی و ساختاری که از کارویژههای اصلی یک حکومت است، کارویژههای حکومت موعود را بررسی میکنیم.
الف. کارویژههای فرایندی
کارویژه فرایندی، دارای فعالیت مشخصی است که برای تدوین و اجرای خط مشیها در هر نوع نظام سیاسی ضرورت دارد و در فرایند تدوین روند حکومت، دارای نقشی مستقیم و ضروری است. فرایند سیاسی، هنگامی آغاز میگردد که منافع، بیان یا تصریح شوند و سپس به صورت درونداد وارد نظامگردند. در این مرحله، خط مشیهای بدیل، مد نظر قرار میگیرند و این، یکی از مهم ترین اقداماتی است که حکومتها برای شهروندان خود انجام میدهند.
در مرحله بعد، وضع قوانین یا سیاستگذاری آمرانه قرار میگیرد که مرحلهی محوری فرایند سیاسی است.اما هر سیاستی باید تنفیذ گردد، به اجرا گذارده شود و در صورت بروز مخالفت در برابر آن یا نقض آن، باید نوعی فرآیند قضاوت صورت گیرد. در این مرحله اهداف سیاسی عملی شده، پیامدهای آن، بررسی میگردند. (آلموند، 1381: ص189)
در جامعه موعود نیز این کارویژهها وجود دارد؛ اما به صورتی متفاوت با جوامع امروزی. درچنین جامعهای مطمئناً فرایند تصمیم گیری حکومت و خواستههای مردم به دشواری امروز نیست؛ زیرا یکرنگی و یگانگی میان مردمان جاری میشود، رحمت و محبت، قلبها را پر میسازد، مساوات و مواسات اجتماعی جلوه میکند، کسی به دیگری ستم نمینماید و یاری و دستگیری از یکدیگر، واجبی همگانی میشود. در خبری از امام صادق علیه السلام آمده است: به هنگام ظهور قائم ما اینکه به یکدیگر وسایل زندگانی برسانند و نیرو بخشند، واجب همگانی میشود (حرعاملی، 1104ق: ج8، ص415).
در آن دوران، حرص، بخل وطمع ورزی در زندگی و روابط اجتماعی جایی نخواهد داشت و صداقت بر رفتار اجتماعی چنان حاکم میشود که همگان برادروار زندگی کنند؛ به طوری که هر کس هر چه نیاز داشته باشد از جیب برادر ایمانیش بردارد؛ نه این شرمنده باشد و نه آن ناراحت. چنین رابطه و پیمانی میان برادران ایمانی از ویژگیهای سیرت اجتماعی آن دوران است (مصطفی دلشاد تهرانی، 1382: ص53).
تصریح و تألیف منافع
در چنین جامعهای، خواستهها و بیان مردم برای نیازها و منافعشان به صورتی متفاوت است و شاید کمتر کسی نیازمند طی مراحل برای بیان خواستهها و منافعش باشد و امور افراد به راحتی و بدون نیاز به اعتراض و اموری از این قبیل، حل میشود.در این میان، تمامی نیازهای انسان محقق میشود؛ زیرا ابتدایی ترین نیازهای انسان، نیازهای مادی و معیشتی اوست و در آن دوره، نیازهای دیگری که تأمین آنها در حرکت کمالی انسان نقش اساسی دارند، محوریت مییابد.
امام صادق علیه السلام فرمودهاند: سه چیز است که همه مردمان بدان محتاجند: امنیت، عدالت و فراوانی. (ابن شعبةالحرانی، 1394ق: ص236).و این سه معنا در دولت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در حد آرمانی خود تحقق مییابد. علاوه بر تمام آنچه گفته شد، در دولت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تسلط حضرت بر امور چنان است که اگر خواسته و نیازی باشد، خود متوجه میشود.بر این اساس، ارتباط امام و مردم به گونهای است که به طور مستقیم از خواسته و سخن یکدیگر آگاه میشوند و در نتیجه ارتباط، مستقیم بوده، به واسطه هایی چون احزاب و واسطهها نیازی نیست و تألیف و تصریح منافع بدون مشکل صورت میگیرد.
وضع قوانین و تصمیم گیریها نیز در این حکومت، قاطع و عظیم است و در این میان، اصلاحات، برخاسته از رسالت عظیم و جهانی اسلام است و برنامه ریزیهای عمدهای برای مبارزه با ظلم و ستم وجود دارد. در این زمان، از آن جهت که امکانات، فراوان و گستردگی حکومت، افزون است، حکومت مهدوی به برنامه ریزی جامع و جهاد و مبارزه خستگی ناپذیر نیاز دارد.
درآن دوران سیاستگذاریها به گونهای دقیق صورت میگیرد که در مدت کمی امنیت به جامعه بازگردانده میشود و همه جا را فرا میگیرد.بنابر کتب یهود نیزدر آن زمان، صلح و صفا و صمیمیت بر زمین حاکم شده، تمام انسانها نام خدا را میخوانند و او را عبادت میکنند. صلح و صفا هم برای گسترش رفاه مردمان آن روزگار برقرار میشود؛ به گونهای که صلح، سراسر جهان را فرا گرفته و فقر، برچیده میشود.
ملتها ابزار ویرانگر خود را به ابزار سازنده مبدل خواهند ساخت و تمام مردم، دوستدار یکدیگر و فضیلت طلب خواهند شد؛ به گونهای که در کتاب یهود آمده است: او صلح را برای قوم به ارمغان میآورد، تمام ابزارهای جنگی، لباسها و چکمههای سربازان از بین میرود. (اشعیا4: 9). یا در جایی دیگراز اشعیاء آمده است: آنها شمشیرهای خود را شکسته و به گاوآهن و نیزههای خود را به قیچیهای شاخه زنی مبدل میکنند، ملتی بر ملت دیگر شمشیر نخواهد کشید و دیگر جنگ نخواهند آموخت.
از مجموع مطالب عهد عتیق در این زمینه، میتوان فهمید که از آنجا که این حکومت یک حکومت آرمانی است دیگر به استفاده از وسایل ارتباط جمعی و احزاب برای دادن اطلاع به حکومت از نیازهای مردم نیازی نیست؛ بلکه تأمین خواستههای مادی از نخستین مسائلی است که با ورود به آن دوره، اولویت به مسائل معنوی داده میشود؛ چرا که نیازهای اساسی مردم در آن دوره و منافع آنها به بهترین نحو تامین میگردد و از آنجا که به دنبال فضیلت هستند، از بعضی منفعتهای مادی چشم پوشی میکنند و به قدر نیاز بهره مند میشوند.
وضع قوانین
در این حکومت، محور و رکن تمام قانونگذاریها و وضع مقررات، احکام الهی و قرآن است. البته غیر از قوانین و دستورات، خود امام، یکسری قوانین میآورد که احکام ثانوی است و خود او آنها را وضع و به کارگزاران و مردم ابلاغ میکند. امیرالمؤمنین علیه السلام درباره اینکه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نظرات، قوانین و خواستهها را با قرآن منطبق میکند، میفرمایند: او خواستهها را تابع هدایت وحی میکند هنگامی که مردم هدایت را تابع هوسهای خویش قرار میدهند. و در حالی که به نام تفسیر، نظریههای گوناگون خود را بر قرآن تحمیل میکنند، او نظریهها و اندیشهها را تابع قرآن میسازد. (سیدرضی، خطبه 138، ص 183).
در واقع، مهمترین اقدام حضرت در بعد سیاستگذاری و احیای قوانین اسلام، ارائه برداشت صحیح و درست از آنها و اجرای کامل این قوانین است. بر اساس این اعتقاد، آموزههای حیات بخش اسلام همیشه و در هر مکانی، توانایی پاسخ گویی به نیازهای مختلف جوامع را دارد و در صورت ضرورت میتوان با محور قرار دادن قرآن، مقررات و قوانین جدیدی وضع کرد.
در مکتب یهود هم اشعیای نبی به خوبی به بیان سیاستگذاری ماشیح در آن دوران میپردازد و بیان میکند که در آن زمان، بساط ظلم و ستم، برچیده خواهد شد و عدالت، گسترش خواهد یافت. فقر اقتصادی از میان خواهد رفت و نیازمندیهای مادی و معنوی مردم، تامین خواهد شد. همگان به اخلاق حمیده آراسته خواهند شد و پردههای ظلمت وتاریکی کنار خواهد رفت و مردمان در ناز ونعمت، زندگی خواهند کرد:
برگزیدگان من از عمل دستهای خود تمتع خواهند برد، زحمت بیجا نخواهند کشید، اولاد به جهت اضطرار نخواهند زایید؛ زیرا که اولاد، برکت یافتگان خداوند هستند و ذریت ایشان با ایشانند و قبل از آنکه بخوانند، من جواب خواهم داد. (اشعیاء23,25: 65).پس با وجود تکامل در این حکومت، دیگر در زمینه وضع قوانین مشکلی وجود ندارد و ماشیح، خود فرامین الهی را وضع و سپس اجرا میکند.
قضاوت
از طرفی موعود، حکم خدا را در زمین اجرا میکند و حق مظلوم را از ظالم میستاند. امام صادق علیه السلام میفرماید: در هنگامی که قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم قیام کند، به حکم و قضاوت داوود پیامبر، قضاوت میکند و به شاهد و برهان نیازی ندارد. خداوند، احکام الهی را به او الهام میکند و او نیز بر طبق دانش خود رفتار مینماید و طبق آن، قضاوت میکند (طبسی، 1380: ص195).در واقع او در بحث اجرا و قضاوت به بهترین نحو عمل میکند و البته در این امر، یاران و کارگزاران حضرت، او را همراهی و احکام الهی را اجرا میکنند.
حضرت مهدی علیه السلام بر اساس کتاب خدا به عدالت مدیریت میکند و هواپرستی را به خداپرستی سوق داده و همه افکار و اندیشهها را تابع قرآن میسازد. آن حضرت برای حفظ این اساس، مسؤولان و کارگزاران ستمگر را با دقت مؤاخذه میکند و هر کس را پا از سیرت عدالت بیرون نهاده است، به سختی مجازات میکند. وی در اداره امور برای حفظ عدالت و حقوق مردمان و حیثیت دین به روشی نو و مناسب با عصر خود و تحولاتی که در طول تاریخ رخ داده است عمل میکند.
در دوره حکومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هر کسی به حق خود میرسد. بر اساس روایتی از امام باقر علیه السلام: پس از ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هیچ حقی از کسی بر عهده دیگری نمیماند، مگر آنکه او آن را بازمی ستاند و به صاحب حق میدهد. در این میان، قضاوت آن حضرت نیز بی نظیر است.
به گونهای عادلانه حکم میشود که سرسوزنی ظلم و بیداد به کسی نشده و هیچ رنج و محنتی بر دلی نمینشیند. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر طبق احکام خالص دینی حکم و حکومت میکند، میزان عدل را در میان مردم مینهد و بدین گونه هیچ کس نمیتواند به دیگری ستم کند (عسکری، 1360: ج1، ص82).
امام عصر با پیگیری خط مشی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از طریق نسخ و برانداختن همه بدعتهای برآمده از فضای جاهلیت، اسلام را به صورتی حقیقی تحقق میبخشد و اجرای احکام اسلام را همانگونه جاری میکند که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده در این میان، کارگزاران حکومتی در ولایات و شهرهای گوناگون، حضرت را یاری میرسانند و زیر نظر امام، کار اجرای احکام و قضاوت را بر عهده دارند و مسؤولیت هایی را به دست خواهند گرفت.
در این زمان، استیفای حقوق به طور قطعی صورت گرفته، در قضاوتها و محاکم، دیگر امکان هیچ خطا و اشتباهی پیش نخواهد آمد؛ زیرا امام خود در میان مردم زندگی کرده و بین آنها قضاوت و داوری خواهد کرد و در این امر، متکی بر الهام و علم الهی است؛ پس همانند داوود و سلیمان حکم کرده، به درخواست بینه و شاهد نیاز ندارد.
از نظر یهود نیز، اشعیا در کتاب خود مسأله قضاوت و اجرای سیاست را اینگونه مطرح میکند: بلکه مسکینان را به عدالت داوری خواهد کرد و به جهت مظلومان زمین به راستی حکم خواهد نمود (اشعیاء9,1: 11).پس ماشیح با عدالت خود به خوبی به اداره امور پرداخته و جلوی هرگونه کم و کاستی گرفته میشود؛ زیرا او رهبری آرمانی است که از همه امور به لطف الهی آگاه گشته و جلوی زیان را میگیرد.
در باب عدالت عالم گیر او نیز سخنان بسیاری به چشم میخورد. در مزمور، اینگونه آمده است: زیرا به قوم خود و مقدسان خویش به سلامتی خواهد گفت، تا به سوی جهالت بر نگردید. راستی، از زمین و از آسمان به عدالت خواهد نگریست، خداوند چهرههای نیکو خواهد بخشید و زمین، محصول خود را خواهد داد و عدالت، پیش روی او خواهد خرامید (مزمور8,12: 85).پس با این حساب او علاوه بر اینکه به خوبی امور حکومت جامعه را کنترل میکند با توجه به خواستهها و نیازهای مردم، برنامه ریزی کرده و عدالت را سرلوحه خود قرار میدهد؛ به گونهای که از جمله خصائل پسر انسان یا مسیحا را نقش او در داوری جهانی نام بردهاند که گاه منزلتی شبیه منزلت خدا به او میدهد.
نهایتاً در مزمور، قضاوت شایسته او را به خوبی بیان میکند که: قومها را به انصاف داوری خواهد نمود، آسمان شاد و زمین مسرور میگردد، دریا و پری آن غرش نمایند، صحرا وهر چه در آن است به وجد آید، آنگاه تمام درختان جنگل ترنم خواهند نمود به حضور خداوند؛ زیرا که میآید؛ زیرا که برای داوری جهان میآید، آسمانها عدالت او را اعلام میکنند و جمیع قومها جلال او را میبینند (مزمور.96,97).
و بدین گونه او به قضاوت در جهان میپردازد. در هر حال، زمانی که از جامعهی آرمانی سخن به میان آید، این نکته در نظر مردم جلوه میکند که خواستهها و نیازها چگونه مرتفع میشود؟ باید گفت این سوال در نظر مردمی که از دور به این جامعه مینگرند، مطرح میشود و گر نه با آنچه که از درجات معنوی و کمال برای مردم آن زمان گفته شد، مسلماً این مسأله بدین شکل مهم جلوه نمیکند.
با این حال از آنجا که رفع نیازهای مادی لازمه زندگی بشری است، در حکومت آرمانی که چه در دین یهود و چه در شیعه مطرح میگردد، به مسأله نیازها و خواستههای مردم هم پرداخته شده و روایات زیادی در چگونگی ادامه جریان زندگی در آن دوران بیان گردیده است. طبق احادیث شیعه به دلیل اینکه درآن زمان هیچ امری بر صاحب الامر پوشیده و مخفی نیست، با تسلط کامل آن حضرت، بر اوضاع، نیازها به راحتی رفع میشود؛ چون آگاهی از نیازها به راحتی و به صورت مستقیم صورت میگیرد.
بنابر متون کتب مقدس یهود هم موعود بر جهان حکومت رانده، امنیت و صلح و صفا را که لازمه زندگی بشری است، به ارمغان میآورد. در سخن اشعیا آمده که «قبل از آنکه بخوانند، من جواب خواهم داد» که این مطلب را میتوان بر آگاهی از نیاز مردم بدون بیان خواسته منطبق کرده و در حقیقت، همان مفهومی را که در شیعه مطرح میشود، در اینجا هم بیان شده است.
در زمینه سیاستگذاری نیز، موعود شیعه نیازها و خواستههای مردم را مطابق با قرآن و شرع اجرا میکند. در دین یهود هم این تصمیم گیریها با توجه به قواعد الهی در رأس حکومت اتخاذ میشود. از آنجا که مسلماً رهبر چنین جامعهای از خواستههای مردم آگاهی دارد، تصمیمات مستقیماً توسط رهبر الهی و با عنایت خداوند، اتخاذ شده، سپس به اجرا در میآید.
یکی دیگر از مهمترین ویژگیهایی که برای هر جامعه آرمانی ذکر میشود، چگونگی قضاوت و اجرای احکام است در آیین تشیع، آنچنان از چگونگی قضاوت و اجرای عدالت مهدی موعود سخن گفته میشود که بی نظیر و بی همتا خوانده شده و شیعیان معتقدند در هیچ دورهای مشاهده نشده است. در منصب قضا و داوری حتی اعتقاد بر وجود عنایات و امدادهای غیبی است؛ به گونهای که هیچ خطا و اشتباهی صورت نگرفته، حتی مردگان نیز آرزوی بهره مندی از این عدالت و رعایت حقوق را دارند.
در دین یهود نیز این مسأله بسیار مورد تأکید قرار گرفته است و در پیشگوییهای انبیایی چون دانیال و اشعیا، این موعود با صفاتی چون عدالت و انصاف شناخته شده، قضاوت و عدالت از شاخصههای آن دوران محسوب میگردد. در هر حال باید گفت از جمله مسائل محوری که مورد اشتراک هر دو دین است پیرامون کارویژه فرآیندی و به خصوص نحوه قضاوت و اجرای عدالت در درون آرمانشهر موعود است که به نظر در هر دو مکتب، بسیار مورد تأکید قرار گرفته و آن را از مهمترین اقدامات موعود در جامعه آرمانی میدانند.
منابع
1. قرآن کریم.
2. نهج البلاغه.
3. ابن بابویه، محمدبن علی، کمال الدین و تمام النعمة، منصور پهلوان، قم، دارالحدیث، 1380ش.
4. ابن شعبه حرانی، ابومحمد حسن، تحف العقول، قم، مکتبة بصیرتی، 1394 ق.
5. حرعاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج8، 1104 ق.
6. خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، تهران، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1361ش.
7. دلشاد تهرانی، مصطفی، دولت مهدی، سیرت مهدی، چ5، تهران، دریا، 1382ش.
8. رجالی تهرانی، علیرضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، چ5، قم، نبوغ، 1379ش.
9. طبسی، نجم الدین، چشم اندازی به حکومت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، چ3، قم، بوستان کتاب، 1380ش.
10. عسکری، نجم الدین جعفربن محمد، المهدی الموعود المنتظر عند علماء اهل السنة و الامامیة، تهران، موسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، 1360ش.
11. عهد عتیق.
12. فیرحی، داوود، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تهران، سمت، 1382ش.
13. کامل سلیمان، روزگار رهایی، علی اکبر مهدی پور، تهران، آفاق، 1376ش.
14. کرینستون، جولیوس، انتظار مسیحا در آیین یهود، حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات وتحقیقات ادیان ومذاهب، 1377ش.
15. گابریل آلموند، جی بینگهام جونیور، رابرت جی مونت، سیاست تطبیقی، علیرضا طیب، چ3، تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1381ش.
16. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، موسسة الوفاء، 1403ق.
17. دوانی، علی، مهدی موعود، چ15، تهران، دارالکتب اسلامیه، 1380 ق
سعیده معین نجف آبادی ،کارشناس ارشد علوم سیاسی
منبع:مرکز تخصصی مهدویت
ادامه دارد…………….
