با توجه به اینکه عصر ظهورامام مهدی(ع) که عصر حاکمیت ارزشهای الهی در زندگی بشر و عصر بروز و ظهور همه استعدادهای نهفته بشری است که تا آن روز به هر دلیلی مجالی برای بروز و ظهور پیدا نکرده اند، می باشد در نتیجه یکی از سیره های مهم امام مهدی(ع) بعد از ظهور توجه به عقلانیت مردم و تکامل عقلانی آنان و تلاش برای ایجاد فرهیختگی در میان شان است. امام باقر(ع) در ترسیم عصر ظهور از این منظر می فرماید: قائم ما وقتی قیام نماید دست خویش را بر سر مردم قرار می دهد که بواسطه آن نیروهای عقلانی مردم را تمرکز داده و عقول آنان را به کمال می رساند
انسان در نظام هستی از مقام و منزلت بسیار والایی بر خوردار بوده به گونه ای که به امر الهی مورد سجده ملائکه واقع شده است. و این به جهت دارا بودن خصوصیات و ویژگی هاو کرامت و شرافتی است که خداوند حکیم در ذات وی قرار داده و استعداد و ظرفیت به کمال رسیدن را نیز در او به ودیعت نهاده است که از رهگذر آن انسان توانایی اکتساب و تحصیل کرامت بیشتر را دارا است.
درباره کرامت انسان و مقام و منزلت او ادیان و مکاتب مختلف مباحث گوناگون و ملاکها و معیارهایی را مطرح کرده اند، دین اسلام بخشی از دستوراتش را متوجه انسان و جایگاه بلند او در نظام هستی دانسته و در حقیقت نگاهش به انسان نگاه واقعی و بر اساس مقدار ظرفیت و توان اوست.
در قرآن کریم و روایات اسلامی تکریم انسان مورد توجه ویژه است، و این امر به خاطر خیر و شرف ذاتی انسان و گاه به جهت خیر و شرف اکتسابی اوست.
بررسی ویژگی های کرامت انسان بر طبق بینش اسلامی و تبیین دیدگاه اسلام و سیره معصومین(ع) در این زمینه می تواند در الگو سازی و تربیت الهی و انسانی جامعه تأثیر گذار باشد، بحث و بررسی تفصیلی در این زمینه فرصت و مجال بیشتری را می طلبد، در نوشته پیش رو به بخشی از این مبحث یعنی “سیره امام مهدی(ع)” نسبت به به تکریم انسان اشاره می شود. باشد، تا با الگو برداری از آن بتوانیم در خود و دیگران زمینه های رشد و تعالی و ترقی اخلاقی و معنوی ایجاد کرده و در سایه آن در روابط مختلف فردی و اجتماعی و خانوادگی خصوصا روابط پیچیده شهر نشینی امروز که بخش بسیاری از جمعیت جوامع با آن سر وکار دارند، تحول ایجاد کرده و در نتیجه خود و دیگران را با معیارهای انسانی و دینی، تربیت نمائیم و در فکر تعالی همگان باشیم. گرچه باید اعتراف نمود به جهت غیبت امام مهدی(ع) و عدم دسترسی به آن حضرت ترسیم سیره عملی ایشان کاری سخت و دشوار و غیر ممکن است، اما نهایت چیزی که در این زمینه می توان به آن اعتماد نمود روایاتی است که بیان گر سیره آن حضرت در ارتباط با تکریم انسان نسبت به بعد از ظهور ارائه طریق نموده اند که از آنها می توان معیارهای کلی بر خورد ایشان را نسبت به مقام انسان بدست آورد و در عصر غیبت بر آنها تکیه کرد و از آنها رهنمود گرفت به گونه ای که در زندگی فردی و اجتماعی کنونی به اقتضاء عصر غیبت قابل تطبیق بوده باشند.
اینک با این نگاه به مواردی چند از سیره امام مهدی(ع) در مورد تکریم انسان بر گرفته از روایات اشاره می شود باشد تا با الگو قرار دادن آنها بتوانیم در زندگی امروزمان از آنها بهره کافی و وافی را بر گیریم.
1. تکامل عقلانی مردم:
بی شک برخورداری انسان از عقل و خرد یکی از امتیازلت مهم و اساسی او از سائر مخلوقات و حیوانات بوده و در حقیقت این امر از مصادیق بارز کرامت ذاتی انسان است که توسط خداوند به او ارزانی شده است.
بنابراین ضروری است انسان همواره در جهت شکوفایی و تکامل آن بکوشد و در روابط مختلف فردی و اجتماعی و خانوادگی از آن بهره گرفته و عقلانیت را معیار تشخیص حق و باطل قرار دهد و از پیروی هوای نفس بر خواسته از غرایز حیوانی بپرهیزد و در مصاف بین عقل و غرایز حیوانی و تعارض میان این دو جانب عقل را بر گزیند، زیرا خداوند عقل را از روی لطف و حکمت خویش به عنوان رسول و پبامبر باطنی برای تشخیص خوب از بد در وجود انسان قرار داده است. و این از معیارهای مهم کرامت انسان از سائر مخلوقات به شمار می رود.
پس هر عاملی که موجب تقویت و تکامل عقلانیت می شود باید به آن به دیده احترام نگریست و از آن استفاده لازم را برد. زیرا این امر موجب می شود تا عقلانیت و فرهیختگی در سطوح مختلف جامعه پایدار شده و ریشه بدواند و به صورت فرهنگ عمومی در آید، نتیجه و ثمره آن حل بسیاری از مشکلات دست و پاگیر انسان امروزی خصوصا مشکلاتی که در کلان شهرها دامن گیر مردم است می باشد. به راستی وقتی همه مردم و یا بخش عظیمی از آنان به حد قابل قبولی از فرهیختگی برسند و از عقلانیت و خرد بالایی برخوردار شوند، دیگر از ظلم و ستم و حق کشی و اختلاف و تفرقه و فتنه و بخل و کینه و حسادت و دروغ و غیبت و تهمت و روابط ناصحیح و دشنام و افتراء و فحش و ناسزا و مسابقه در زندگی مادی و … که همه و همه از مظاهر حاکمیت جهل و نادانی و جنود شیطان است، که با کرامت انسان در تضاد بوده و موجب تشویش خاطر و اضطراب و استرسهای منجر به انواع بیماریها است، خبری نخواهد بود و به دنبال آن جامعه ای پاک با مردمی پاکیزه و با کرامت خواهیم داشت که دیگر در آن با آثار ظلم و ستم و اختلاف و تفرقه و از هم گسیختگی خانواده و طلاق و فرزندان بی سرپرست و مواد مخدر و عوارض ناشی از آن و بی اعتمادی و دزدی و سرقت و… مواجهه نخواهیم شد.
با عنایت به جایگاه مهمی که عقلانیت از آن برخوردار است در اندیشه اسلامی و بر طبق روایات اسلامی تمجیدی که از عقل و خرد به عمل آمده از مؤلفه های دیگر به عمل نیامده است، بر طبق روایاتی عقل معیاری برای دین داری انسان معرفی شده است.[1] مفهوم این دسته از روایات این است اگر کسی از عقلانیت و خرد بر خوردار نباشد در واقع دین ندارد و کسی که دین نداشته باشد اهل بهشت نخواهد بود. و همچنین بر طبق برخی دیگر از روایات عقل به عنوان دوست و صدیق و در مقابل جهل و نادانی دشمن انسان معرفی شده است.[2] و بی حکمت نیست که خداوند عقل را محبوب ترین مخلوق خویش معرفی می کند.[3]
در جوامع روایی نظیر اصول کافی اولین فصل مورد توجه برای خواننده فصل «عقل و جایگاه و اهمیت آن و در مقابل جهل و مضرات آن» بیان شده است.[4]
با توجه به اینکه عصر ظهورامام مهدی(ع) که عصر حاکمیت ارزشهای الهی در زندگی بشر و عصر بروز و ظهور همه استعدادهای نهفته بشری است که تا آن روز به هر دلیلی مجالی برای بروز و ظهور پیدا نکرده اند، می باشد در نتیجه یکی از سیره های مهم امام مهدی(ع) بعد از ظهور توجه به عقلانیت مردم و تکامل عقلانی آنان و تلاش برای ایجاد فرهیختگی در میان شان است. امام باقر(ع) در ترسیم عصر ظهور از این منظر می فرماید: قائم ما وقتی قیام نماید دست خویش را بر سر مردم قرار می دهد که بواسطه آن نیروهای عقلانی مردم را تمرکز داده و عقول آنان را به کمال می رساند.[5]
2. ارتقاء سطح علم و دانش بشر:
از دیگاه جهانبینی اسلامی علم و دانش از اهمیت خاصی بر خوردار است، خداوند در قرآن کریم ضمن استفهام انکاری در تبیین جایگاه علم و دانش به پیامبر دستور می دهد تا به مردم اعلان نماید: «قُل هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُون»[6] بگو: آیا آنهایى که مىدانند با آنهایى که نمىدانند برابرند؟
در حقیقت علم چراغ عقل و قلب است و جهل تاریکی و ظلمت برای قلب، اگر چشم قلب باز باشد و کور نباشد و هوی و هوس و معاصی آن را تاریک و سیاه نکرده باشد و چراغ علم و دانش هم روشن باشد در این صورت عقل با نور علم حقائق جهان هستی را درک کرده و به دنبال آن همت و تلاش انسان برای بدست آوردن کمالات انسانی و معنوی دو چندان خواهد شد و این کمال مطلوبی است که خالق برای انسان در نظر گرفته است و در حقیقت یکی از مظاهر تکریم انسان است.
بنابراین هرچه سطح دانش و معرفت مردم بالاتر رود به همان میزان بر فرهیختگی و کرامت آنها تأثیر بیشتری داشته و از کرامت بیشتری بر خوردار خواهند بود.
با عنایت به اینکه همه استعدادهای عالی انسانی در عصر ظهور، بروز می نماید، بر طبق روایات اسلامی اوج این ارتقاء علمی برای بشر در زمان ظهور خواهد بود. و این در حقیقت یکی دیگر از مصادیق تکریم انسان در سیره امام مهدی(ع) است.
امام صادق(ع) در ارتباط با ترسیم وضعیت علمی جامعه در عصر ظهور می فرماید: علم بیست و هفت باب و جزء است، تمامی علومی که انبیاء آورده اند دو جزء بیشتر نیست، و مردم هم غیر از این دو جزء را بیشتر نمی شناسند، پس وقتی قائم قیام نماید بیست و پنج جزء دیگر را هم در میان مردم پخش خواهد نمود و در آن زمان به ضمیمه دو جزء قبلی بیست و هفت جزء علم در میان مردم گسترش می یابد.[7]
از این نکته می توان بدست آورد که ما در زمان غیبت باید در مسیر علم و دانش باشیم و از جهل و نادانی خود و جامعه را نجات دهیم زیرا بسیاری از کارهای بد و ناشایست و بزه کاریها و مشکلات اجتماعی و خانوادگی خصوصا در کلان شهرها که روابط افراد با همدیگر سست تر و سرد تر است، ناشی از عدم علم و آگاهی و معرفت و از سر جهل و نادانی مردم است. و شیطان نیز از همین راه و از این نقص برای تسلط بیشتر خود بر مردم استفاده می کند.
پس بر همه افراد خصوصا دست اندرکاران مدیریت جامعه اعم از دولت و نهادهای فرهنگی فرض و لازم است تا شرایط لازم را برای شکوفایی و فرهیختگی جامعه و بالا بردن سطح معرفت افراد فراهم آورند زیرا در صورت تحقق این امر می توان جامعه ای صالح و پاک داشت که درآن انسان مورد تکریم واقع خواهد شد.
بنابراین ضروری است همگان تلاش کنیم تا این درس اساسی و مهم را از این سیره بیاموزیم و از علم و دانش و معرفت چه بصورت رسمی و در قالب مدرسه و دانشگاه و چه بصورت غیر رسمی و در قالب مطالعه و استفاده درست و بهینه از فرصتها، غفلت نورزیم، تا آنگاه خداوند نیز بر طبق سنت تغییر حال افراد بواسطه تغییر در وضع شان، تغییر متناسب را در ما ایجاد نماید و در پرتو آن، زندگی فردی و اجتماعی مان خصوصا در روابط پیچیده امروزی بر ما سهل و آسان گردد و زمینه های کمال و سیر و سلوک معنوی برای همگان فراهم آید و از این رهگذر انسان به کرامت ذاتی خویش دست پیدا نماید و از زندگی مادی پر پیج و خم و ارزشهای پوشالی آن و روابط نا صحیح و پر از دردسر اجتماعی امروزی برهد و با این دید یا مشکلات ناشی از زندگی امروزی و روابط حاکم بر آن بکلی از بین خواهد رفت و یا افراد به آن سطح از معرفت و آگاهی خواهند رسید که با سختی ها و مدیریت درست آنها به خوبی کنار آمده و عزت نفس و کرامت خویش را پاس خواهند داشت.
3. پاکیزه شدن دنیا و اهل آن:
خداوند انسان را با فطرت خداجویی آفریده و در نتیجه اگر شرایط بگونه ای برای انسان فراهم آید تا بر طبق خواست فطری خویش حرکت نماید، به کرامت انسانی خود دست پیدا می نماید، و در نتیجه زندگی برای او دارای معنی بوده و از پوچ گرایی خواهد رهید، و از آرامش و سکینه خاصی بر خوردار می شود، و چنین حیاتی سر شار از پاکی و طهارت خواهد بود که دیگر از مظاهر شرک و پرستش غیر خدا و ظلم و ستم و رزایل اخلاقی و … خبری نخواهد بود، این امر در عصر ظهور بطور کامل محقق خواهد شد زیرا برطبق بینش همه ادیان و بینش اسلامی آینده بشریت با فلاح و رستگاری و تکامل همه جانبه بشریت رقم می خورد و در آن عصر همه ظرفیتهای انسانی انسان ظهور و بروز می نماید و در نتیجه زندگی انسان سراسر پاک و پاکیزه می شود، و با این پاکیزگی بشریت به کرامت ذاتی خود نائل شده و مورد تکریم خواهد بود، و این وعده ای است که در روایات اسلامی در ارتباط با عصر ظهور امام مهدی(ع) داده شده است.[8]
اگر جامعه ما که به مهدویت باور دارد به این باور و یقین برسد که امام مهدی(ع) برای پاک شدن دنیا از همه مظاهر بدی و بد اخلاقی و… و پاک شدن بشریت ظهور می کند و یکی از رسالت های مهم ایشان حاکمیت پاکی و پاکیزگی و حاکمیت دین الهی در جهان است، پس لازم است همه مردم در این زمینه تلاش مضاعف نمایند و در صدد باشند تا خود و همه افراد را از انواع آلودگیهای مادی و معنوی و رجس و پلیدی جسمانی و روحانی نجات دهند و در این راه از هیچ کوشش فرو گذار ننمایند، زیرا پاکیزه شدن انسان از هر چه مظهر بدی و زشتی چه فردی و چه اجتماعی باعث رشد و تعالی سطح اخلاقی و فطری انسان می شود و کمال معنوی را به دنبال خواهد داشت، و این امر موجب تکریم انسان خواهد بود.
پی نوشت ها:
[1] – اصول کافی ج1 ص 11ح6 «عن الصادق(ع): مَنْ کَانَ عَاقِلًا کَانَ لَهُ دِینٌ وَ مَنْ کَانَ لَهُ دِینٌ دَخَلَ الْجَنَّةَ »
[2] – همان ج1 ص 11ح 4 «عن الرضا(ع): صَدِیقُ کُلِّ امْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ»
[3] – همان ج1 ص 10 ح 1 «َ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْک…»
[4]- همان ج1 ص 10 «کِتَابُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ »
[5] – کمال الدین ج 2 ص 675 ح 30«عن أبی جعفر الباقر ع قال إذا قام قائمنا ع وضع یده على رءوس العباد فجمع بها عقولهم و کملت بها أحلامهم»
[6] – سوره زمر 9
[7] – الخرائج و الجرایح ج2 ص 841 و بحار الانوار ج 53 باب 27 حدیث 69
[8] – در روایات آمده در عصر ظهور دنیا و اهل آن پاک می شوند« و تطیب الدنیا و أهلها فی أیام دولته ع» کشف الغمه ج2 ص 492
منبع: تکریم انسان در سیره مهدوی یادداشتی از حجت الاسلام والمسلمین ملکی راد، عضو هیئت علمی پژوهشکده مهدویت در باب کرامت انسان و مقام و منزلت او و ویژگی های کرامت انسان در سیره امام مهدی(ع). پایگاه اطلاع رسانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
شبستان
