حذف «حّى على خیر العمل» از اذان!

اتفاق شیعه به پیروى از روایات ائمه خود، این است که «حَىَّ عَلى خَیْرِالْعَمَلِ» جزء اذان است و بلال هم در اذان صبح آن را مى گفت.

سوال:

با توجّه به اینکه «حّى على خیر العمل» جزء اذان است، چرا اهل سنّت آنرا حذف کرده اند؟

اتفاق شیعه به پیروى از روایات ائمه خود، این است که «حَىَّ عَلى خَیْرِالْعَمَلِ» جزء اذان است و بلال هم در اذان صبح آن را مى گفت، گروه زیادى از صحابه هم در اذان آن را مى گفتند.
سید مرتضى گوید: اهل سنت روایت کرده اند که «حَىَّ عَلى خَیْرِالْعَمَلِ» در برخى از ایام دوران پیامبر(صلى الله علیه وآله) گفته مى شد و ادعا شده که این، نسخ شده است. کسى که ادعاى نسخ دارد باید دلیل بیاورد و دلیلى ندارد.(1)

ابن عربى گفته است: کسى که «حَىَّ عَلى خَیْرِالْعَمَلِ» را در اذان افزوده است، در زمان رسول خدا(صلى الله علیه وآله) چنین بود. روایت شده که در جنگ خندق مردم مشغول حفر خندق بودند، وقت نماز رسید که بهترین چیز است، منادى اهل خندق را ندا داد: «حَىَّ عَلى خَیْرِالْعَمَلِ»، پس کسى که آن را جزء اذان قرار داده، خطا نکرده بلکه اگر این خبر صحیح باشد اقتدا به آنان کرده یا سنت حسنه اى را پایه گذارى کرده است.(2)

در «الروض النضیر» از کتاب «السنام» چنین نقل شده است: صحیح آن است که اذان با «حَىَّ عَلى خَیْرِالْعَمَلِ» تشریع شده، چون در روز خندق با این جمله مردم به نماز فرا خوانده شدند، چون دعوت به نماز است و رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نیز فرموده است بهترین اعمال شما نماز است، همچنین نقل شده که مؤذنان رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و صحابه دیگر نیز تا زنده بودند با همین جمله اذان مى گفتند.(3)

روایات دیگرى هم هست که مى رساند «حَىَّ عَلى خَیْرِالْعَمَلِ» در زمان پیامبر(صلى الله علیه وآله) جزء اذان بوده است. مجموع این روایات در کتاب «الأذان بین الأصالة والتحریف» تألیف سید على شهرستانى گرد آمده است. وقتى بر مجموع اینها اتفاق ائمه اهل بیت و فقهاى شیعه را در طول قرون بیفزاییم که پیوسته این بخش را جزء اذان مى دانستند، مسأله روشن و بى تردید خواهد گشت.

چون خلافت به عمر بن خطاب رسید دستور داد این جمله را از اذان حذف کنند، محققان اهل سنت هم این را قبول دارند، سعد تفتازانى در حاشیه بر شرح عضدى گفته است: عمر بن خطاب خطبه خواند و گفت: اى مردم! سه چیز در روزگار پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) بود که من از آنها نهى مى کنم و بر آنها کیفر مى دهم: یکى متعه زنان، دیگرى متعه حج و سومى «حَىَّ عَلى خَیْرِالْعَمَلِ».(4)

اما اینکه چرا آن را از اذان حذف کرد؟ حضرت باقر(علیه السلام) فرموده است که:
اذان با «حَىَّ عَلى خَیْرِالْعَمَلِ» در زمان پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) بود و در زمان ابوبکر و اوائل خلافت عمر هم به آن فرمان داده مى شد، سپس عمر دستور داد آن را از اذان و اقامه حذف کنند. علت را پرسیدند، گفت: وقتى مردم بشنوند که نماز بهترین کار است، از رفتن به جهاد سستى مى کنند.(5)

مثل این روایت از امام صادق(علیه السلام) نیز روایت شده و اهل سنت هم مثل آن را نقل کرده اند. اگر این روایت درست باشد، این تصوّر که این جمله موجب سستى از رفتن به جهاد مى شود نادرست است، چون پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در بیست و هفت غزوه شرکت کرد و نزدیک به 55 سریّه و گروه رزمى اعزام کرد در حالى که اذان گفتن با این جمله در عصر او سبب سستى در جهاد و تخلف از جنگ نشد.

در متون تاریخى آمده است که پیروان اهل بیت وقتى بر مدینه مستولى شدند و عبدالله بن حسن افطس بر فراز مناره اى که طرف بالاى سر پیامبر (صلى الله علیه وآله) است، آنجا که جنازه ها را مى گذارند، بالا رفت، به مؤذن گفت: با حىّ على خیر العمل اذان بگو.(6)

حلبى نیز نقل مى کند از ابن عمر و از امام زین العابدین(علیه السلام) که آن دو در اذان و اقامه خود پس از «حَىَّ عَلى الفلاح»، مى گفتند: «حَىَّ عَلى خَیْرِالْعَمَلِ».(7)

پی نوشت:
(1). الانتصار، ص 137، باب وجوب قول: «حىّ على خیر العمل» در نماز.
(2). فتوحات مکیه، ج 1، ص 400.
(3). الروض النضیر، ج 1، ص 542.
(4). شرح تجرید قوشجى، ص 484؛ کنز العرفان، ج 2، ص 158؛ الصراط المستقیم، ج 3، ص 271؛ المسترشد، محب طبرى، ص 516.
(5). دعائم الاسلام، ج 1، ص 142؛ بحار الانوار، ج 81، ص 156
(6). مقاتل الطالبیّین، ص 297.
(7). سیره حلبى، ج 2، ص 305.

سیماى عقاید شیعه، آیت الله جعفر سبحانی، مترجم: جواد محدثی، نشر مشعر، چاپ: دارالحدیث، بهار 1386، ص 381.

جام نیوز