مهدویت عقیده به آینده روشن و مقدر شده برای بشر است/ اگر خودساخته نباشیم نمی توانیم عدل مهدوی را تحمل کنیم

یکی از اقدامات اصلی امام حسن عسکری(ع) در زمان حیات خود فراهم کردن زمینه‌های ظهور حضرت مهدی(عج) بود. ایشان مردم را برای غیبت و ظهور امام زمان(عج) آماده کرده و شبکه‌ی وکالت یا نیابت را تکمیل کردند تا از این طریق حضرت مهدی(عج) جامعه شیعه را مدیریت کنند. امام عسکری(ع)، حضرت مهدی(عج) را به شیعیان مورد اعتماد نشان داده و معرفی می‌کردند تا جامعه‌ی بشری بداند شخصی که روزی به عنوان منجی عالم بشریت ظهور خواهد کرد، به دنیا آمده است.

با استاد مهندس مهدی طیب، محقق و پژوهشگر دینی و یکی از شاگردان مرحوم حاج اسماعیل دولابی، درباره‌ی مفهوم مهدویت و انتظار و ویژگی‌های یک منتظر واقعی به گفت‌وگو پرداختیم که قسمت اوّل آن را می‌خوانید.

مهندس مهدی طیب در گفت وگو با خبرنگار شفقنا (پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه)، در مورد نقش امام حسن عسکری(ع) در آماده‌سازی جامعه و مردم برای ظهور حضرت مهدی(عج) گفت: یکی از اقداماتی که امام حسن عسکری(ع) در دوران امامت خود انجام دادند، مطلع کردن مردم از نزدیک بودن دوران غیبت است. امام عسکری(ع) در احادیثی که در زمینه عصر غیبت بیان کردند، مردم را از پیش آمدن چنین دورانی در آینده، آگاه کردند. اقدامی دیگری که آن حضرت برای مستعد کردن جامعه برای دوران غیبت انجام دادند، توسعه و تکمیل شبکه‌ی وکلا یا شبکه‌ی نیابت است. شبکه‌ی نیابت و وکالت در حقیقت از عصر امام کاظم(ع) شروع شد. امام کاظم(ع) سال‌ها در زندان بودند و از طریق وکلا و نمایندگانشان شیعیان را اداره می‌کردند. از آن زمان شبکه‌ی وکالت شروع شد؛ اما در دوران امام عسکری(ع) حضرت این شبکه را تکمیل کردند، چرا که در دوران غیبت شیعیان باید از طریق این شبکه از جانب حضرت مهدی(عج) اداره می‌شدند و این شرایط مقدمه‌ی‌ ظهور حضرت مهدی(ع) خواهد بود.

این محقق و پژوهشگر تصریح کرد: سومین اقدام امام حسن عسکری(ع) معرفی حضرت مهدی(عج) به افراد معتمد و راز نگه دار است که از جمله این افراد” احمد ابن اسحاق” یکی از شیعیان مورد اعتماد امام عسکری(ع) بود. روایات نشان می‌دهد که امام عسکری(ع) حضرت مهدی(عج) را به احمد بن اسحاق نشان دادند و فرمودند: “جانشین من ایشان خواهد بود که غیبت خواهد کرد و بعد ظهور می‌کند و جهان را پر از عدل و داد می‌کند.”

استاد طیب به مخفی بودن زمان ظهور امام زمان(عج) اشاره و اظهار کرد: در روایات و احادیث ما تصریح شده که برای ظهور حضرت مهدی هیچ زمانی از پیش مشخص نشده است. همان‌گونه که خداوند برای قیامت هیچ زمانی را تعیین نکرده و یکباره به وقوع قیامت اراده می‌کند؛ به همان ترتیب خداوند برای ظهور حضرت مهدی(عج) نیز هیچ زمانی از قبل تعیین نکرده است. این تشبیه در روایات ما بین قیامت و ظهور وجود دارد. ما روایات متعددی داریم مبنی بر اینکه “یصلح الله امره فی لیله” خداوند در یک شب تصمیم می‌گیرد حضرت مهدی(عج) فردا ظهور کند.

طیب نگاه انسان به آینده در سطوح مختلف را از دو دیدگاه مورد بررسی و تحلیل قرار داد و اظهار کرد: نگاه به آینده در سطوح مختلف می‌تواند متفاوت باشد. در رابطه با کل عالم دو نگاه متفاوت می بینیم؛ یک نگاه، نگاهی است که معتقد است روند عالم به سمت نابودی می‌رود و طبیعتاً چنین تصویری از آینده‌ی عالم، تاثیر یأس آفرینی دارد چرا که در این نگاه، همه چیز نابود خواهد شد. نگاه دیگر به آینده‌ی عالم نگاهی است که ادیان الهی آوردند و آن  بحث درباره وجود قیامت است و اینکه انتهای عالم نابودی نیست بلکه انتقال به سطح بالاتری از هستی است. طبیعتاً این نگاه سبب امید در انسان می‌شود.

او ادامه داد: در نگاه به آینده در مورد زندگی انسان نیز با دو نگرش مواجهیم. برخی از انسان‏ها ممکن است فکر کنند با مرگ همه چیز تمام و نابود می‌شود. این دقیقاً همان نگاهی است که مادیون دارند و مسلماً نگاه یأس آفرینی است. لذا در بین فلاسفه و متفکرین مادی روحیه یأس به شدت به چشم می‌خورد. در حالی که ادیان سخن از انتقال به مرحله بالاتری از حیات برای انسان با فرا رسیدن مرگ می‌گویند، همان‌گونه که انسان از رحم مادر متولد می‌شود و وارد عرصه‌ی بزرگتر، متنوع‌تر و متکامل‌تر می‌شود. به همان نسبت زمانی که با مرگ از رحم عالم طبیعت بیرون می‌آید وارد فضای عظیم‌تر و عالم متکامل‌تری به نام عالم برزخ می‌شود، سپس از رحم آن عالم نیز بیرون می‌رود و وارد عالم عظیم‌تری که اعظم عوالم است خواهد شد که عرصه‌ی قیامت است. کسی که مرگ را تمام شدن همه چیز می‌داند طبیعتاً یأس بر او حاکم می‌شود اما فردی که معتقد است با مرگ به حیات متعالی‌تری منتقل خواهد شد، مسلماً امیدوار خواهد بود و به آینده نگاه مثبتی دارد.

استاد طیب به بررسی دیدگاه انسان ها ‌به آینده‌ی جوامع بشری از دو جهت منفی و مثبت پرداخت و افزود: همان‌طور که انسان نسبت به آینده‌ی زندگی شخص خود دارای دو نوع نگاه امید و یأس است، در نگاه به جوامع بشری نیز دارای دو دیدگاه متفاوت است؛ گروهی نگاهشان به آینده‌ی بشریت این است که در اثر جنگ ها، بی عدالتی ها، بحران‌های زیست محیطی و … جهان بشری در معرض نابودی است و اگر بخشی از سلاح‌های هسته‌ای، توسط زمامدارانی که خلق و خوی انسانی ندارند، درنده خو، خودخواه، خودپرست و منفعت طلب هستند، در درگیری‌های بین المللی به کار گرفته شود، در این صورت کل کره زمین به پودر تبدیل می‌شود و هیچ اثری از این کره در منظومه شمسی باقی نمی‌ماند. این نگاه آینده‌ی بشریت را تیره و تار ترسیم می‌کند و نگاهی یأس آفرین است.

این محقق و پژوهشگر درباره‌ی نگاه مثبت به جوامع بشری اظهار کرد: برخی انسان‌ها به فرجام بشر نگاه مثبت دارند. این نگاه از دیرباز در میان بشر بوده و امروز نیز به صورت قوی و پررنگ وجود دارد. اعتقاد به اینکه در فرجام تاریخ یک منجی عظیم ظهور خواهد کرد و حیات بشریت را از معرض این خطرها نجات خواهد داد. ظلم و قساوت را ریشه کن و عدالت و محبت را بر جهان حاکم می‌کند و رنج، درد و فقر و محرومیت و خودخواهی را از زندگی بشر خارج می‌کند و یک زندگی شیرین توأم با رفاه برای همگان فراهم کرده و روح عطوفت و دیگرخواهی را بر زندگی انسان حاکم می‌سازد، مادیگری را ریشه کن و نگاه معنویت‌گرا و خداگرا را حاکم می‌کند. این نگاه مثبت به آینده در دیدگاه‌های بشری وجود دارد و در اومانیسم(انسان گرایی) از آن به فتوریزم(آینده‌گرایی)  تعبیر می‌شود. در جامعه شناسی از فتوریزم دیدگاهی متولد شده است که به آن مسیانیزم (موعود گرایی) می گویند.

طیب در ادامه گفت: در مکاتب معنوی، چه در ادیان آسمانی و الهی و چه در ادیان زمینی و مکاتب معنویت گرای بشری مانند بودیزم و هندوییزم، این دیدگاه به شدت مطرح است و نگاهی کاملاً مثبت به آینده‌ی بشر دارند و به ظهور منجی در آینده و در آخر الزمان بشارت می‌دهند. در ادیان آسمانی این بشارت کاملاً مشخص مورد تأکید است و بشارت به ظهور منجی در آخرالزمان، چه در متون محرف آسمانی ادیان قبل، و چه متن کاملاً مصون از تحریف، یعنی قرآن کریم قابل مشاهده است.

این محقق و پژوهشگر به بشارت ظهور منجی در کتب ادیان آسمانی دیگر اشاره و تصریح کرد: هم در کتب زرتشتی‌ها و هم در تورات و رساله‌های ملحق به آن که از مجموعه‌ی آنها به “عهد قدیم” تعبیر می‌شود و یهودی‌ها آن را قبول دارند، این بشارت فراوان مشاهده می‌شود. همچنین در اناجیل اربعه و رساله‌های ملحق به آن که “عهد جدید” خوانده می‌شود، نیز این آینده‌ی روشن و بشارت بر ظهور یک منجی در پایان تاریخ قابل رؤیت است. در قرآن کریم نیز این عقیده کاملاً شفاف و تردید ناپذیر مطرح شده است. لذا چه به استناد آیات شریفه‌ی قرآن که مورد اتّفاق همه‌ی مذاهب اسلامی است و چه به اتّکای احادیثی که توسط همه‌ی فرق و مذاهب اسلامی از پیامبر نقل شده است، اعتقاد به ظهور شخصی که ملقب به مهدی است و هم نام و هم کنیه پیامبر است در همه‌ی فرق و مذاهب اسلامی وجود دارد.

طیب در جمع بندی کلّی، معنا و مفهوم مهدویت را بیان کرد و گفت: مهدویت عقیده به آینده‌ی روشنی است که در فرجام تاریخ برای بشر مقدر شده و قائد و رهبر آن شخصیتی است الهی و آسمانی که در اسلام از او به مهدی تعبیر شده است. در هر یک از متون ادیان دیگر هم به نامی از او اسم برده شده است. این نگاه مثبت که سرچشمه‌ی امید و از دست ندادن انگیزه‌ی مثبت برای زندگی است، به مهدویت تعبیر می‌شود.

استاد طیب درباره‌ی چگونگی تعامل با مسأله‌ی مهدویت و انتظار، اظهار کرد: انتظار مستلزم این است که اوّلاً ما نسبت به وضعیت موجود، راضی و قانع نباشیم چرا که در غیر این صورت چشم انتظاری برای ظهور شخصی که دنیا را پر از عدل و داد کند، معنایی ندارد. ثانیاً به در پیش بودن آینده‌ای ایده‌آل و آرمانی معتقد باشیم. دو زمینه‌ی انتظار، عدم رضایت نسبت به وضع موجود و عقیده به به‌وجود آمدن وضع مطلوب در آینده است. در صورتی که این دو زمینه همراه با نوعی وادادگی، تماشاچی و نظاره‌گر بودن روند تغییرات در عالم برای رسیدن به جامعه‌ی مطلوب و ایده‌آل باشد، این برخورد منفعل باطل انتظار است و در حقیقت چنین فردی هیچ مقابله و برخوردی با شرایط نامطلوب معاصر خود ندارد.

این محقق و پژوهشگر افزود: کسانی که با مساله‌ی انتظار و مهدویت برخورد منفعل دارند وضع موجود را خوب نمی‌دانند و معتقد به ایجاد وضع مطلوب در آینده‌اند، منتها تماشاچی هستند و منتظرند وضع مطلوب خود‌به‌خود به وجود بیاید.

استاد طیب افزود: در بحث انتظار منفعلانه، برخی معتقدند باید سعی و کمک کنیم تا ظلم توسعه پیدا کند تا ظهور نزدیک تر شود. این حرف درست و دقیقی نیست و هیچ انسان مسلمان شیعه مذهبی چنین عقیده‌ای ندارد.

او در مورد برخورد فعال با انتظار تصریح کرد: در برخورد فعال با مهدویت و انتظار، دو اصل ضروری انتظار، یعنی قانع نبودن به وضع موجود و مطمئن بودن نسبت به در پیش بودن وضع مطلوب در آینده، وجود دارد؛ اما این انتظار همراه با عدم تمکین و تسکین در برابر شرایط نامطلوب موجود و در نتیجه برخورد فعال و مقابله‌ی با آن است. یک بعد این برخورد فعال، تمهید و زمینه سازی در جامعه برای نزدیک تر شدن ظهور است و بعد دوم کسب آمادگی‌های شخصی برای شایستگی یک عضو مناسب با جامعه‌ی پس از ظهور و یک شهروند شایسته‌ی جامعه‌ی مهدوی است.

استاد طیب، خودسازی و جامعه سازی را از زمینه‌های ضروری برای ظهور حضرت مهدی(عج) عنوان کرد و افزود: دو شرط انتظار  راستین، خودسازی و جامعه‌سازی است. هم باید با دیو نفس، جهل و رذائل درونی و هم با ظلم، ستم، فساد، انحراف و بیدادهای موجود در جامعه مبارزه کرد.  از هر دو اینها می‌توان به نوعی تمهید و فراهم کردن زمینه برای ظهور و به استقبال عصر ظهور رفتن، تعبیر کرد. مانند انسانی که می‌خواهد از شهر و دیار خود به سرزمینی سفر کند که شرایط آب و هوایی متفاوتی دارد. طبیعتاً این فرد قبل از اینکه روز مسافرت فرارسد، تمهید مقدمه می‌کند، یعنی لباس‌ها و وسایل مناسب برای زندگی کردن در آن منطقه را برای خود فراهم می‌کند تا زمانی که روز مسافرت رسید، آمادگی لازم و کافی را داشته باشد و وقتی به آن کشور منتقل شد بتواند به راحتی شرایط را پذیرا باشد نه اینکه شرایط آن منطقه برای او غیر قابل تحمل باشد. اگر انسان خودسازی و تهذیب نکرده باشد عدالت و دیانت فضای جامعه مهدوی را تحمل نمی‌کند.

این محقق و پژوهشگر در ادامه گفت: در 4 سال و نیمی که حکومت در اختیار امام علی(ع) قرار گرفت بسیاری از افرادی که قبل از به حکومت رسیدن امام علی(ع) جزء طرفداران و مدافعان امیرمؤمنان(ع) بوده و خواستار به حکومت رسیدن آن حضرت بودند نتوانستند به حاکمیت رسیدن عدالت علوی را تحمل کنند و بسیاری از آن ها از امام علی(ع) جدا شدند و به معاویه پیوستند یا در قالب خوارج نهروان از صف یاران امام علی(ع) جدا شدند. آنان همان کسانی بودند که قبل از به حکومت رسیدن امیرالمؤمنین(ع) طرفدار ایشان بودند و بعد از قتل خلیفه سوم با اصرار به در خانه‌ی امام علی(ع) آمدند و از حضرت خواستند حکومت را بپذیرد. زمانی که حضرت فرمودند: “من را رها کنید و بروید همان جایی که این 25 سال رفته بودید، من برای شما مشاور باشم بهتر از این است که حاکم باشم” این افراد این سخن حضرت علی(ع) را نپذیرفتند و شرایطی شکل گرفت که حضرت ناگزیر از پذیرش خلافت شدند. امام علی(ع) تمایل به پذیرفتن حکومت نداشتند چرا که می‌دانستند جامعه‌ی آن زمان پذیرای عدالت و تقوایی که حضرت امیر می‌خواستند حاکم کند، نیست. از این رو در 4 سال و نیم حکومت، امام علی(ع) یک روز راحت نبودند. به محض شکل‌گیری حکومت، زمینه‌های جنگ جمل پدید آمد و بعد از آن فتنه‌ها و توطئه‌های معاویه که نهایتاً به جنگ صفین منتهی شد و از دل جنگ صفین هم جریان خوارج متولد شد که در قالب جنگ نهروان، امام علی(ع) یک رویارویی جدی با خوارج نمودند و سرانجام امام علی(ع) توسط یکی از نهروانیون، ضربه خوردند و به شهادت رسیدند.

استاد طیب در ادامه در خصوص ویژگی‌های یک منتظر واقعی گفت: اگر انسان ها خودساخته نباشند، شرایط عدل مهدوی را نمی‌توانند تحمل کنند؛ بنابراین برخورد فعال با عقیده‌ی مهدویت و انتظار در بعد فردی، این است که انسان خود را بسازد، خلقیات، روحیات، رفتارها، اندیشه‌ها، آرزوها و تفکرات او با یک شهروند جامعه مهدوی سنخیت پیدا کند که این امر در مسیر تهذیب، تزکیه نفس و سلوک تحقق می‌یابد.

استاد طیب، جامعه‌سازی را یکی دیگر از ویژگی‌های فرد منتظر دانست و درباره‌ی نحوه‌ی تحقق این امر گفت: هر فرد باید در حد توان خود با ظلم و ستم، فساد، گناه، تباهی و انحراف در جامعه بستیزد چرا که اگر کسی واقعاً منتظر ظهور حضرت مهدی است و می‌خواهد در قیام جهانی آن حضرت به منظور از بین بردن ظلم و انحراف از زندگی بشر و حکمفرما کردن امنیت، عدالت و معنویت، یکی از یاران حضرت مهدی(عج) باشد، باید خود و جامعه‌ی خود را از طریق مسیری صحیح ساخته باشد.

این محقق و پژوهشگر ادامه داد: یک سرباز قبل از اینکه به میدان جنگ برود باید دوره‌های آموزشی را طی کند، در مانورها شرکت کند و در عملیات کوچک تری حضور پیدا کند تا در آینده بتواند در عملیات بزرگ‌تری حضور یابد و زمانی که جنگ گسترده‌ای پیش می‌آید، بتواند نقش یک سرباز موفق و شایسته را ایفا کند. بنابراین فردی که منتظر ظهور حضرت مهدی ظهور است و می‌خواهد در مصاف نهایی با ظلم و ستم، یکی از یاران و سربازان حضرت باشد، باید با مبارزه با ظلم وستم در سطوح پایین‌تر، این توانایی را در خود کسب کرده باشد. ابتدا در درون خود با ظلم و ستم مبارزه کرده باشد و سپس شعاع این مبارزه، در محیط وسیع شود. بنابراین کسی که می‌خواهد در سطح جهانی در مبارزه با ظلم وستم یار امام زمان باشد، باید سطوح قبل را تجربه کرده و شایستگی‌ها و توانانمندی‌ها را طیّ آن کسب کرده باشد.

استاد طیب به چندین روایات درباره‌ی آمادگی انسان برای ظهور حضرت مهدی(عج) اشاره و تصریح کرد: در روایات آمده است که “هر یک از شما شیعیان برای ظهور حضرت مهدی(عج)، ولو شده با تهیه‌ی یک سلاح، خود را آماده کند” این مطلب در گذشته‌ بسیار شنیده می‌شد و هنوز هم کسانی از مؤمنان کهنسال هستند که از قدیم این میراث را حفظ کرده‌اند و برای خود شمشیری تهیه کرده‌اند و شمشیر زدن را یاد گرفته‌اند و تمرین می‌کنند. به تعبیر امام صادق(ع) “کسی که منتظر امر فرج باشد مثل کسی است که در راه خدا جنگیده و در خون خودش غوطه‌ور است یا مثل کسی است که در محضر پیامبر اکرم در جنگ‌های صدر اسلام شرکت کرده است.” پیامبر اکرم می‌فرمایند “برترین اعمال امت من انتظار فرج است.” وجود این تعابیر در احادیث انتظار، نشان می‌دهد انتظار امری مثبت است نه منفی، امری منفعلانه نیست بلکه فعالیت و عمل و اقدام است.

طیب درمورد راه‌های خودسازی انسان‌ها به منظور آمادگی برای ظهور امام عصر، اظهار کرد: هدف و غایت خودسازی، کمال انسانی است و اهل بیت(ع) انسان‌های کامل هستند. از این رو مدل و الگوی خودسازی ما پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) هستند.از سوی دیگر دستورالعمل‌های خودسازی را نیز باید از مکتب قرآن و اهل بیت(ع) دریافت کرد و تحت تربیت انسان‌های وارسته و شایسته‌ای که این مسیر را طی کرده‌اند تربیت شد و به خودسازی پرداخت. نمونه‌های اینها انسان‌های مهذبی هستند که در قالب اولیای برجسته الهی در طول دوران غیبت وجود داشته‌اند.

استاد طیب که با ارجاع به آیات و روایات درمورد خصوصیات و رفتارهای حضرت مهدی(عج) تحقیق و پژوهش جامعی را انجام داده است، به شفقنا گفت: در عصر و زمان ما نیز عارفان بالله و شخصیت‌های بسیار بزرگی وجود داشته‌اند و دارند؛ مانند آیت‌الله العظمی بهجت(ره) یا امام خمینی(ره) که در سیر و سلوک عرفانی به تهذیب نفس پرداختند. در جنبه‌های تفکر اجتماعی و آشنایی با وظایف یک انسان مسلمان در بعد شخصی و اجتماعی نیز کسب آگاهی کردند و در میدان عمل نیز وارد شدند و این خودسازی و کسب آمادگی به نتیجه رسید. این افراد انسان‌های وارسته و مهذبی بودند که عطر شهروندان جامعه مهدوی از وجود آنها کاملاً استشمام می‌شد. این نشان می‌دهد در عصر و جامعه‌ای که گمان می کنیم خوب بودن به معنای کامل در آن دیگر امکان‌پذیر نیست،؛ چگونه انسان‌هایی شایسته به معنای کامل کلمه، توانستند زندگی کنند و حیات داشته باشند. قطعاً امروز هم در بین ما، انسان‌های بزرگواری هستند که چنین شایستگی‌هایی را با خودسازی و مجاهده با نفس کسب کرده‌اند.