اگر در پی کسانی هستیم که میخواهیم نقش پایه ریزی فرهنگ دینی در زمان ما را داشته باشند، باید کسانی را بیابیم که در شأن هنر دینی باشند. خاصه آن که روشهای متعارف، برای پایه ریزی چنین فرهنگی تناسب ندارند و ما را به نتیجۀ مورد نظرمان نخواهند رساند.
چکیده
این مقاله با هدف تأملی بر موضوع «هنر زمینه ساز» و در جست وجوی ریشه هایی که با اصول هنر و مآثر هنری دینی و اسلامی تناسب بیابد، بحث «زمینه سازی» در دکترین مهدویت را بررسی می کند. سپس در بستر آن، بحث «هنر زمینه ساز» را با تأکید بر مفردات این تعبیر و سپس ترکیب مذکور، به بحث می گذارد.
در بحث از هنر به دو شیوه نگاه به هنر در حوزۀ مباحث نظری می پردازیم. از سویی هنرِ مبتنی بر اراده و اختیار هنرمند و از سوی دیگر هنرِ مبتنی بر شهود و بیاختیاری هنرمند را مطرح و سپس بحث «هنر زمینه ساز» را در بستر این دو نگاه بررسی کنیم. و در نهایت با استفاده از مباحث اندیشمندان حوزۀ هنر دینی و اسلامی، یکی از آن ها را با حوزۀ دین و مآثر هنری و دینیِ فرهنگ و تمدن اسلامی متناسب تر دانسته، مبتنی بر آن، هنر دینی منتظر را مورد بحث قرار میدهیم و گفتنی است در این تعبیر «هنر منتظر» را از «هنر زمینه ساز» دقیق تر و صحیح تر میدانیم.
در این مقاله میکوشیم به اشکال هایی که ممکن است در پذیرش این شیوۀ نگاه در رویارویی با روشهای متعارف تبلیغ، برنامه ریزی یا برگزاری همایشها (یا جشنواره ها) ایجاد شود، پاسخ دهیم.
واژگان کلیدی: هنر دینی، هنر اسلامی، هنر متذکّر، هنر زمینه ساز، هنر منتظر.
مقدمه
یکی از مباحثی که در آستانۀ وقوع انقلاب اسلامی در حوزۀ انقلابیون مسلمان به طور جدّی طرح شد و هنوز هم با فراز و نشیب هایی ادامه دارد، بحث در نسبت میان حکومت اسلامی در عصر غیبت با انقلاب جهانی موعود(عج) بود. تلاش برای درک این موضوع این است که با توجه به مآثر فرهنگی در خصوص برقراری حکومت اسلامی موعود(عج) ، نسبت این انقلاب به آن چگونه تبیین میشود؟ در این باره، بحثهای فراوانی در میان اندیشمندان اسلامی صورت گرفت که در نهایت آن چه از آن بحثها در این حوزه قابل استفاده است، بحث «زمینه سازی» برای انقلاب جهانی حضرت ولی عصر، موعود منتظَر(عج) است.
و به دیگر سخن انقلاب هایی همچون انقلاب اسلامی ایران که (با توجه به آموزههای دینی) داعیۀ برقراری حکومت اسلام را دارند، در چارچوب زمینه سازی یا نوعی آمادگری جامعه برای شرکت در انقلاب موعود(عج) یا تحقق جامعۀ امام زمانی(عج) قابل درک و حتی مجاز تلقی میشوند.
موقعیت بحث «هنر زمینه ساز» با توجه به این سابقه، اکنون موضوعیت یافته است. لذا در تبیین آن لازم است به شاخصهای این مسئله توجه کرد. مهم ترین شاخص برای تبیین این بحث در آن دستگاه مختصاتی، درک و توضیح «هنر دینی» یا _ آن چه امروز بیش تر با آن مأنوس هستیم _ «هنر اسلامی» است تا در نسبت با حکومت مهدوی(عج) تفسیر یا تبیین شود.
هنر زمینه ساز
درباره «فرهنگ زمینه ساز» برای ظهور حضرت(عج) بسیار سخن گفته شده، ولی وقتی از «هنر زمینه ساز» در راستای «دکترین مهدویت» سخن میرود، بیشک بر نقش این زمینه سازی تأکید ویژهای وجود دارد. پیش از آن که بخواهیم در این باره سخنی بگوییم و مطالعه یا پژوهشی را بر مبنای آن صورت دهیم، لازم است دربارۀ این ترکیب یعنی «هنر زمینه ساز» کمی تأمل کنیم. به همین لحاظ، به نظر میرسد پیش از آغاز، لازم است بعضی مفاهیم را تعریف کنیم: منظور از هنر چیست؟ مراد از زمینه سازی چیست؟ و هنر زمینه ساز کدام است؟
کدام هنر
درباره هنر، بحثهای فراوانی صورت گرفته است. افراد بسیاری با مبانی و تعاریف گوناگونی به «هنر» پرداخته اند. بسته به این که هنر را با چه معیار و مبتنی بر چه اندیشه ای مورد نظر داشته باشیم، نتایجی که به دست خواهد آمد متفاوت خواهد بود، با وجود تعاریف گوناگون، میتوان آنها را به دو دسته تقسیم کرد:
1. تعریف هنر به عنوان امری مبتنی بر اختیار و تعقل هنرمند؛
2. تعریف هنر به عنوان امری مبتنی بر بیاختیاری و شهود هنرمند.
این که به کدام یک از دو نگاه یادشده اعتقاد داشته باشیم، انتظارهای مختلفی را پیش روی خود خواهیم دید:
1. نگاه نوع اول: اگر «هنر» را امری اختیاری بدانیم، بیتردید نقش تعقل و ارادۀ هنرمند در آن بسیار پررنگ خواهد بود. در این نگاه، هنرمند تصمیم میگیرد نحوهای فکر یا خواست را در اثر هنری خود متجلی نماید. به این ترتیب، ارادۀ هنرمند و اعتقادهای او در اثر هنری بسیار تعیین کننده است. موفق شدن یا نشدن هنرمند در بیان خواست خود، مکان و زمان دیگری برای بحث می طلبد.
نکته مورد نظر این است که چون این نحوۀ تلقی، به زبان اهل فلسفه و منطق، مبتنی بر نوعی علم «حصولی» است، هنرمند آگاهانه و با اراده و مبتنی بر علم خود، تصمیم میگیرد که چیزی (احساسی، فکری، تخیلی، واقعهای و…) را به شیوه خاصی، با ابزار مورد نظر خود بیان کند. لذا در این مسیر میکوشد اثر خود را (شعر، موسیقی، نقاشی، فیلم و…) به گونهای «بدیع»، «معقول»، «مؤثر» و «مقبول» بیان کند. به همین لحاظ میتواند از جنبه های مختلف، این شرایط را مهیا نماید. مثلاً اگر میخواهد چیزی «بدیع» بگوید از پیش زمینه کار خود آگاه باشد.
هم چنین اگر میخواهد سخنش «معقول» باشد آن را از لحاظ منطقی بررسی کند و از تناقض ها و تعارض ها بپیراید. بهتر است تلاش را بر نظریات عقلی یا فلسفی مبتنی کند. «مقبولیت» در ادامۀ چنین فرآیندی به دست آمدنی است؛ زیرا اگر مخاطبان آن تفکر یا فلسفه (یا فیلسوف) را بپذیرند اثر هنری نیز در راستای آن مقبولیت خواهد یافت. اگر بکوشد روشهای بیانی گوناگون، مکتبها و سبکها و دیگر نحوههای بیانی اثر هنریای که در نظر دارد را بررسی و تحلیل کند و از اثرهای روانی آن بر مخاطب خود مطلع باشد، میتواند بکوشد آن ویژگیها را به دست آورد یا با استفاده از نتایج آن ها، «مؤثر» بودن کار هنری خود را از پیش تدارک ببیند.
روشن است که در این نوع نگاه، هنرمندِ صاحبِ اختیار که با ارادۀ خود اثری پدید میآورد «فعال مایشاء» است. اوست که تصمیم میگیرد چه بگوید، چگونه بگوید، تأثیر آن را پیش بینی کند، کارش را از کدورتهای عقلانی بپیراید و در نهایت اثری مقبول پیش روی مخاطب قرار دهد.
در این نگاه نه تنها نتیجه کار مهم است بلکه پی آمدهایی نیز پس از ارائه اثر قابل رصد خواهد بود. حتی در مواردی (مثل فیلم) میتوان از قبل مخاطبان را آمادۀ دریافت یا پذیرش کار خود ساخت.
چنین هنرمندی به واکنشهای احتمالی مخاطبان بسیار اهمیت می دهد. حتی در پی این است که ببیند مخاطبان با آن چگونه برخورد کرده اند. تأیید مخاطبان او را خوشحال و بیاعتنایی آنها او را افسرده میسازد. با شور و شعف دربارۀ کارش سخن میگوید و اگر منتقدان یا مخاطبان شگردهایش را در نیافته باشند به ناگزیر خود آن ها را توضیح میدهد و میگوید که چه میخواسته بگوید و چگونه گفته است.
این نگاه میان هنر و هنرمندان بسیار رایج است و اگر بگوییم تمامی هنرمندان «متعارف» این گونه اند چندان گزاف نیست. هنر در روزگار ما «اغلب» چنین شناخته شده است و هنرمندانش این گونه اند. به همین دلیل، هنرمندی شغل است. میتوان به هنر اشتغال داشت و حتی آن را آموخت یا آموزاند و آموختههای خود را به کار گرفت. هنر و هنرمندی در این نگاه در کنار دیگر رشتههای علوم انسانی قرار میگیرند.
عطف به این تعریف، اگر بخواهیم از هنر با جهت گیری خاصی سخن بگوییم، روشن است که چه مسیری را باید پیمود. هنرمند (با هر زمینۀ کاری؛ شعر، داستان، فیلم، تأتر و کلیه هنرهای تجسمی) میتواند مسیر خود را بیابد، مسئولان و مدیران فرهنگی نیز میتوانند آن ها را شناسایی کنند، سفارش بدهند و نتایج کارها را جمع آوری و ارزیابی کنند، جایزه بدهند، بر صدر بنشانند و در نهایت چنان چه مجموع آثار به دست آمده به حد کفاف (یا بیش از آن) رسید خوشحال باشند که به هدف رسیده اند و به زودی اثر این مجاهدات، تحولی در ارکان جامعۀ انسانی در خواهد افکند و چنان خواهد شد که انتظارش را داشتند.
با این نگاه، میتوان موضوع های مورد نظر در هنر را تعریف کرد. این تعریف هم میتواند از سوی خود هنرمند صورت بپذیرد و هم میتواند از سوی مدیران فرهنگی برنامه ریزی شده، سفارش شود و در نهایت تحقق بیابد. (در این بحث اصلاً موضوع هنر سفارشی به معنای سیاسی آن مورد نظر نیست تا کسانی بگویند که زیربار سفارش دولتمردان نمیروند و یا هنر خود را زیر پای زر و زور و تزویر قرار نمیدهند.
بحث، اعم از این گونه نتیجه گیری هاست!) از منظر این بحث، هنرمندان مستقل یا وابسته (به هر کسی یا جایی یا چیزی) در صورتی که خود را «فعال مایشاء» ببینند مشمول این نگاه میشوند؛ یعنی همۀ کسانی که بپندارند با تصمیم خود (مستقلاً) و با فکر خود (مستقلاً) و با نظر به مخاطب مورد نظر (چه با رأی خود یا دیگری) اثر هنری پدید میآورند. نقطۀ ثقل این بحث و در این نحوۀ نگاه به هنر و هنرمند، همان است که در ابتدای بحث گفته شد: تصمیم هنرمند برای ایجاد اثر هنری بدیع، مؤثر، معقول و مقبول.
بحث این همایش را میتوانیم در آینۀ این نحوۀ نگاه این گونه ببینیم:
الف) هنرمند مستقلاً و با اعتقاد شخصی نسبت به موعود «تصمیم» میگیرد که اثری پدید آورد که چنین و چنان باشد و در نهایت هم اثری پدید میآورد.
ب) هنرمند تحث تأثیر امری سیاسی یا اجتماعی (یا به سفارش کس یا کسانی) تصمیم میگیرد که اثری پدید آورد و میآورد.
ج) هنرمند برای تحصیل مال یا اعتبار اجتماعی، یا اعتبار علمی، یا اعتبار هنری یا امتیازی سیاسی تصمیم میگیرد که اثری پدید آورد و میآورد.
2. نگاه نوع دوم: اگر هنر را امری اختیاری ندانیم و مبتنی بر خیال، حضور و شهود بدانیم،[1] سخن دیگری است. در این نگاه، هنرمند کسی نیست که تصمیم میگیرد که اثر هنری پدید آورد. آن چه یا آن که فعال مایشاء است، او نیست. او فقط وقتی به خیال و شهودی دست بیابد میتواند آن را در صورت یک اثر هنری بیان کند. چون هنر مرتبهای در «حضور» است.
هر جا که بیاید، حضور هم میآید. (فردید، 1381: 277) در این نگاه، هنرمند مورد «الهام» واقع میشود. به همین دلایل «هنرمندی» شغل نیست و نمیتوان آن را آموخت یا آموزاند. با این نگاه، اگر به کسانی از گذشتگان خودمان که امروزه آنان را هنرمند بر میشماریم بنگریم، میبینیم کسانی هستند که غالباً شغلی دارند و در حوزۀ شغل خود هنرمندی میکنند. این شاغلان، در فرهنگ گذشتۀ ما چون بر آیین فتوت سلوک میکردند (پازوکی، 1384: 45 – 48؛
همچنین نک: انواع فتوت نامه هایی که از اصناف پیشه وران در دست است.) با حضور در محضر حقیقت و استعانت از مبدأ غیب، به شهود قلبی صور خیالی میرسیدند (فریدزاده، 1378: 140). کار آنان که امروز اثر هنری مینامیم، ظهور کیفیتی است که مبتنی بر نوعی شهود است. از آن جا که این شهود با عوالم دینی سروکار داشته است، آثار آنان را از مصداق های هنر دینی برمی شماریم؛ به ویژه این که مظهرِ روحِ انسانی آنان است نه مظهرِ نفس شان (شوؤان، به نقل از لاریجانی، 1378: 26).
چنین هنرمندی که در بیاختیاری اثری پدید میآورد، نمیتواند تصمیم بگیرد که کِی و چگونه شهود کند، بلکه او وقتی تحت پرتو شهود واقع شد از آن باخبر میگردد. در این حالت، هنرمند تصمیم نمیگیرد. او با عقل متعارف جزئی به درک و فهم شهود دست نمییابد. او هرگز نمیتواند برای رسیدن بدان حضور یا شهود اراده کند تا به نتیجه برسد. حتی اگر اراده هم بکند به خواست او شهود واقع نمیشود. گویی افسار فکر و تخیل او در دست دیگری است.
ناگهانی و بدون اراده و خواست وی الهام و شهودی واقع و بر او «وارد»[2] میشود. در نهایت میتواند صورتی از آن چه شهود کرده است (شوؤان، 1387: 109 – 113؛ نصر، 1387) را «گزارش»[3] کند. در این تعبیر دریافت کنندۀ الهام اعم از دین دار یا غیر آن است؛ زیرا به مصداق آیهای از قرآن، هم الهام تقوی داریم و هم الهام فجور،[4] بنابراین شهودکننده تنها از آن لحاظ که در «حضور» است، مستعد دریافت «الهام» است؛ چه حضوری رحمانی باشد و چه حضوری شیطانی. (فردید، 1381: 277)
البته از آن جا که مخاطبان در پذیرش الهام، ظرفیت های وجودی گوناگونی دارند، در سیر و سلوک خود نیز متفاوتند. بنابراین، لذا در آن چه شهود میکنند نیز مراتب مختلفی دارند و مشهوداتشان یکسان نیست. از سوی دیگر، به خاطر این که الهام از سوی دیگری است، صورت «بدیع» یا «مؤثر» آن نیز از آن سوی افاضه میشود و نیازی به تکلّف هنرمند در بازپیرایی اثر و بدیع سازی مبتنی بر اراده اش ندارد.
همچنین، چون درجه های وجودی هنرمندان با هم یکی نیست، هر اثری که از ایشان صادر شود، یگانه خواهد بود و در نتیجه «بدیع»، به همین دلایل «اثربخشی» آن نیز از سوی «الهام گر» صورت میگیرد. در این حالت، مخاطبِ اثرِ هنریِ رحمانی، «فطرت مخاطب» است و مخاطبِ اثرِ هنریِ شیطانی، «نفسِ مذمومِ مخاطب». بدین ترتیب، اگر مخاطب از اثر هنری لذت ببرد، آن اثر هنری مورد «مقبولیت» هم قرار خواهد گرفت.
روشن است که با این توضیحات، ویژگیهایی که برای هنرمندِ نگاهِ نوعِ اول موضوعیت داشت و میکوشید برای تحقق اش با هزار ترفند بر آن فائق شود، در این نگاه خودبه خود متحقق خواهد شد.
هنرمند یا عارف
ممکن است بگویند این سخن که گفته شد از شئون عارف است و نه هنرمند. آن گاه باید پاسخ داد که اگر بخواهیم به تکلف، شأن هنرمند دینی را از عارف جدا کنیم، آن گاه باید به این نکات توجه داشته باشیم:
اولاً همان گونه که اشاره شد، وقتی از صِرفِ الهام و شهود و حضور سخن میرود، لزوماً هر که الهامی داشت عارف به معنای مصطلح در حوزۀ فرهنگ اسلامی نیست؛ زیرا گاهی حضور رحمانی است و گاهی شیطانی، ولی اگر فقط الهام تقوی یا رحمانی را در نظر داشته باشیم و آن را عارفانه تلقی کنیم، باید بدانیم که در این معنا، هنرمند (دینی) هم به نوعی و در مرتبهای شأن عارف را مییابد؛ چون «هنر» در سیر و سلوکی که هنرمند سالک میکند به دست میآید؛ (داداشی، 1388: 84) و هنرمند (دینی) در مرتبه ای، اگر مشمول الهامات رحمانی بشود، درک عارفانه خواهد داشت؛
ثانیاً میتوان گفت اگر عارف بتواند شهود خود را به شکل خاصی که با یکی از هنر های متعارف تناسب بیابد «بیان» یا «گزارش» کند در شمار هنرمندان قرار میگیرد؛ مانند مولوی یا حافظ. چون در این مقام، «هنر» همین شأن «گزارشگری شهود» است و گرنه چه بسیار عارفانی که نتوانسته یا نخواسته اند از شهود خود گزارش کنند یا گزارش آنان با یکی از هنر های متعارف تناسبی نداشته است. به همین جهت آن ها را از زمرۀ هنرمندان ندانسته اند.
پس در این نگاه، هنرمند همچون عارف در مرتبهای از درک حضوری و شهودی قرار میگیرد؛ با این تفاوت که او توانایی گزارش گری آن شهود را در مراتبی و به نحو خاصی دارد (یا به تعبیر دقیق تر، خداوند قدرت بیان آن را به نحو خاصی که «هنر» مینامیم به وی عنایت کرده است) و این تواناییِ او «هنرمندی» خوانده میشود. از این لحاظ او از عارفِ صِرف بودن متمایز میشود.
در هر حال، آن چه در اینجا بر آن تأکید داریم این است که در این نحوۀ نگاه، هنرمند در شهود خود، اختیاری ندارد(همو: 91) و نمیتواند تصمیم بگیرد که چه چیزی را شهود کند یا نکند (مثل هر اهل سیر و سلوکی) چه رسد به این که از «دیگری» برای پدیدآوری اثری هنری، سفارشی بپذیرد و این «دیگری» چه از ارباب سیاست، فرهنگ و علم باشد و چه از جنس تعقل و اعتقادِ شخصِ هنرمند یا نفسِ مستقلِ خودبنیادِ وی.
در این نگاه، آن چه از هنرمند میتوان انتظار داشت این است که دعا یا آرزو کند که از چنین شهودی بهره مند شود. پس از گزارش اوست که درمی یابیم چه اتفاقی افتاده است و گرنه پیش از آن، کسی _ حتی خود هنرمند نیز _ نمیداند که کِی و چگونه این شهود یا واقعه[5] رخ میدهد.
بسیاری از کسانی که از «هنر دینی» و «هنرمند دینی» سخن میگویند، این نگاه به هنر را نگاه اصیل هنری میشناسند و معتقدند که هنرمند دینی، اهل شهود و الهامات رحمانی است و از منبعی غیر از «نفسِ مذمومِ خود» ملهم میشود. در این مقام، هنرمند برخی معانی غیبی را در مییابد و در کسوت صورتی مناسب از محسوسات تنزل میدهد، (نک: گلستان حبیبی، 1388: 114) (و به تعبیر ما «گزارش» میکند) و آن چه دیگران می بینند این گزارشِ محسوسِ متنزل است.
اگر هنرمند در طلب الهام رحمانی باشد، پس از سیر و سلوک، در موقعیت شهود و الهامات رحمانی یا تقوی قرار میگیرد. اگر توفیق بیابد و بتواند آن شهود را با اشارۀ الهی به شکل مقتضی«گزارش» کند، گزارش وی را «هنر» میخوانیم و اگر توفیق نیابد، اثری هنری از وی نخواهیم دید. از سوی دیگر، اثر این هنر بر «مخاطب» اثر «مذکّرانه» خواهد بود و مخاطبی که آن عوالم را تجربه نکرده با تذکّر به سوی خود بر خواهد کشید؛ زیرا چنین هنری مخاطب خود را «متذکّر» به امر مقدس میکند و از این راه موجب حضور و قرب به مبدأ میشود (فریدزاده، 1378: 141).
زمینه سازی
درباره «زمینه سازی» باید چند نکته را در نظر داشت. اگر منظور از زمینه سازی برای موعود(عج) ، نوعی آماده سازی یا آمادگری برای ظهور اوست، این سخن را میتوان به چند حالت تعبیر کرد:
الف) منظور از «زمینه سازی»، آماده سازی شخص برای درک حضور موعود(عج) است و آن این که خود را در موقعیتی قرار دهد که بتواند در صورت ظهور موعود(عج) او را بشناسد یا انکار نکند. این مرتبه با کوشش عقلانی تا حدودی به دست میآید.
ب) منظور از «زمینه سازی» این است که برای درک حضور موعود، جامعه را آماده سازد. به عبارت دیگر، با اثر خود احوال یا علم جامعه نسبت به موعود(عج) را افزایش دهد و جامعه را به نقطهای برساند که موعود(عج) را به جا آورد یا طالب ظهور او بشود. این مرتبه اگرچه نتیجه اش نامشخص است، ولی تلاشی است از جنس کوشش آموزگاران مطالب دینی.
ج) منظور از «زمینه سازی» این است که خود و جامعه را در مسیری قرار دهد که نه تنها طالب ظهور باشند، بلکه به همراهی موعود(عج) مفتخر گردند. به عبارت دیگر، جامعهای ساخته شود که همه (از جمله خود هنرمند) بتوانند خود را در رکاب موعود(عج) ببینند و دست یاریگری بدو بدهند.
اگر «زمینه سازی» را یکی (یا هر سۀ) این حالتها تلقی کنیم آن گاه نقش هنرمند را باید در این عرصه بررسی نماییم و ببینیم کدام نگاه به هنر و چگونه، میتواند در راستای آن قرار گیرد.
این نکته را در ظرفِ دو حالت از نگاه به هنر و هنرمندان میتوان چنین ترسیم کرد:
1. در هنرمندی نوع اول؛ یعنی حالتی که هنرمند «فعال مایشاء» است:
در این حالت، هنرمند سفارشی میپذیرد (از خود یا دیگری) که در راستای زمینه سازی ظهور موعود(عج) باشد. در این صورت، باید مطالعه کند، ویژگیهای موعود(عج) را شناسایی کند، زمینۀ ظهور وی را بشناسد و آن گاه اثری (از سر تعقل و اراده) پدید آورد که بتواند این اطلاعات و آگاهیهای علمی را که از پس مطالعات فراهم آمده به بیان آورد. اظهار این اطلاعات، کمک به مخاطب برای درک آن اخبار و گزارشها و اطلاعات، از طریق اثری که پدید میآورد، هدف اول است.
اثر پدیدآمده نمیتواند صورت استدلالی صرف داشته باشد، بلکه به عنوان پیش فرض، اطلاعاتی را مبنا میگیرد و سخن خود را مبتنی بر آن بیان میدارد. تحقیق درباره صحت درست یا نادرست بودن آن اخبار و اطلاعات، شأن اثر هنری نیست، بلکه اثر هنری پس از تحقیق در درست یا نادرست بودن آن در نزد هنرمند پدید میآید. در واقع اثر هنری با مفروض گرفتن آن اخبار، مخاطب را در موقعیتی قرار میدهد که آن ها را بپذیرد یا باور کند تا از پس این باور، پیام هایی را القا کند.
در این صورت، اخبار یا مطالب مربوط و مورد نظر، به مخاطب القا میشود و اگر این روش القا در جایی ضعیف باشد مخاطب صحت آن ها را نمیپذیرد. در این صورت، در واقع اثر هنری بر مخاطب «مؤثر» نمیافتد و در نتیجه «مقبول» نیز نخواهد شد. در این حالت چالش هنرمند با مخاطب در ارائۀ اثری مؤثر و مقبول است. البته «مؤثر» و «مقبول» بودن در این جا، خود در ذیل «بداعت» و «معقول» بودن مدعای هنرمند و اثر هنری قرار میگیرد.
یعنی در این حالت، هنرمند از انواع شگردهایی که ممکن است یا میشناسد، مدد میجوید تا ادعای خود را که معقول میداند به طور بدیع و مؤثر به مخاطب عرضه کند تا در نهایت مقبول طبع وی قرار گیرد.
2. در هنرمندی نوع دوم؛ یعنی حالتی که هنرمند نسبت به الهامات منفعل است:
در این حالت، هنرمند نمیتواند نقش آگاهانه (به معنای متعارف) در ترویج یا القا یا دعوت مخاطب داشته باشد. بلکه اصلاً هنرمند به مخاطب نمیاندیشد. (وقتی هنرمند در مقامی نیست که بتواند «خواست» و ارادۀ خود را القا کند چه فرقی میکند که مخاطبی داشته باشد یا نداشته باشد؟) در این جا، هنرمند فقط وقتی در موقعیت شهود قرار گرفت (که در این امر منفعل است) نهایتاً میتواند آن را به بیان آورد؛ در حالی که اراده اش نقش تعیین کنندهای در این شهود ندارد. در ضمن این نکته نیز قابل اشاره است که او نیست که تصمیم به گزارش گری شهود یا الهامِ میگیرد،[6] بلکه در واقع، گویی هنرمند به آن فراخوانده میشود و دیگری است که با زبان او سخن میگوید.
چنان چه با تسامح، خواست هنرمند را در قرار دادن خود در موقعیت سیر و سلوک یا انس با معشوق ازلی و ابدی صورت نازلهای از «اراده» برشمریم، شاید بتوان مسئله «امکانِ» یافت یا شهود را برایش از پیش متصور شد، (گرچه خود انس و مؤانست نیز امری مبتنی بر ارادۀ شخص نیست). این سخن به این معناست که هنرمند مثل هر اهل دین یا عارفی، در نهایت بتواند مبتنی بر خواست یا تمنّایی، خود را در آن موقعیت قرار دهد؛ این تصمیم او هیچ ضرورتی یا ایجابی برای صاحب پدیدآورنده حال و شهود رقم نمیزند. به عبارت دیگر، این کار او در پدیدآوری خودِ ظهورِ «شهود» نقشی نخواهد داشت.
با توجه به این بحث ممکن است این پرسش سر بر آورد که مگر چه چیزی از موعود(عج) میتواند مورد شهود قرار گیرد تا هنرمند آن را مطابق شأن هنرمندی اش گزارش کند
یا باز بتاباند؟
روشن است که در این حالت، صورت بحث «زمینه سازی» برای موعود(عج) تغییر میکند؛ زیرا وقتی خواست و ارادۀ هنرمند (چه مستقلاً و چه به سفارش) در این میان نقشی بازی نمیکند، پس بحث زمینه سازی برای موعود(عج) بیوجه میشود؛ زیرا زمینه سازی امری است استوار بر برنامه ریزی و تصمیم. بنابراین مبتنی بر ارادۀ شخص یا اشخاص است، حال آن که ظهورِ شهود قابل پیش بینی یا سفارش نیست. پس باید پرسش را این گونه پرسید که: الهام گر (رحمانی) در چه حالتی الهاماتِ به هنرمند را مؤیّد به زمینه سازی برای موعود(عج)
خواهد نمود؟
اگر هنرمند در دایره یا حوزۀ تابش آن شهودی باشد که الهام گر از موعود به هنرمند نشان میدهد، آن گاه هر چه هنرمند بگوید خود نقشی در زمینه سازی مییابد؛ به عبارت دیگر، زمینه سازی در این جا با معانی متعارف نسبت مستقیمی ندارد؛ بلکه در معنای دیگری قابل رصد است و آن «انس» با حقایق دینی و ارادۀ الهام گر است. در این حالت، این هنرمند نیست که موضوع یا روش و خواست خود را به الهام گر دیکته میکند، بلکه هر چه او (الهام گر) خواست همان است که در اثر هنرمند جاری میشود؛[7] پس هنرمند «آن چه استاد ازل گفت بگو» را میگوید. لذا پرسش باید ناظر به منبع الهام رحمانی (حق تعالی) باشد نه هنرمند.
بدین ترتیب اگر «زمینه سازی» را ترجمۀ معاصری برای «انتظار» تلقی کنیم، آن گاه باید گفت این تعبیر ترجمۀ رسایی نیست؛ چون بیش از آن که به حالت «انتظار» که اثری مشخص در نفس و روح آدمی دارد برگردد به «برنامه ریزی» و «تصمیم برنامه ریزان» باز می گردد و در آن نقش استاد ازل ناپیداست و آن چه اصالت مییابد، نفس مستقل هنرمند است و نه نفس منفعل از الهام رحمانی وی.
هنر منتظر
با این مقدمات، بهتر نیست به جای «هنر زمینه ساز» از «هنر منتظر» سخن بگوییم؟ در این صورت اثر هنری دست اندرکار ایجاد «انتظار» خواهد بود. تعبیر «زمینه سازی» از معنای «انتظار»، شأن اثر هنری را به «نگاه نوع اول» بازمی گرداند؛ زیرا «زمینه سازی» با «برنامه ریزی» که امری آگاهانه و در موضع «فعال مایشاء» بودن هنرمند است سنخیت مییابد. حال آن که در «نگاه نوع دوم» به دلیل این که هنرمند «فعال مایشاء» نیست، نمیتواند برای «منبع الهام رحمانی» تعیین تکلیف کند یا توقع داشته باشد که مطابق برنامه ریزی او عمل شود.
اگر هنر دینی را بیش تر ناظر بر «نگاه نوع دوم» از هنر بدانیم، آن گاه باید بگوییم که این هنرمند نیست که اثر هنریِ زمینه ساز پدید میآورد، بلکه هنرمند با اشارات ربّانی فقط «اثر» پدید میآورد و این مخاطبان هستند که اثر پدید آمده را به اثر زمینه ساز یا غیر آن منتسب میکنند. با این وصف این پرسش مطرح میشود که آیا معنی این سخنان این نیست که در این صورت نمیتوانیم توقع شکل گیری اثرِ هنریِ زمینه ساز داشته باشیم؟
با این نگاه به مسئله، به نظر میرسد با نوعی تعارض روبه رو هستیم. با این تعارض چه باید کرد؟ آیا برای این که بتوانیم سخن خود را به کرسی بنشانیم، باید معنای دوم از هنر را منکر شویم یا در محاق فراموشی یا تجاهل قرار دهیم؟ یا راه دیگری برای جمع کردن این تعارض وجود دارد؟
می شود این گونه توضیح داد که اگر بپذیریم «انتظار» مرتبتی در «هنر دینی» دارد و نیز «هنرمند دینی» می تواند مقام والای پذیرش «الهام رحمانی» را به دست آورد؛ یعنی قادر است آن چه از جانب دیگر (از ناحیهای غیر از نفسِ مذموم) افاضه میشود را دریافت کند، در این صورت آن که الهام کننده است باید چیزی از «انتظار» الهام نماید تا او بتواند در گزارش آن، «هنر منتظر» را بازتاباند.
با رجوع به آموزههای دینی و عرفانی، در مییابیم «انتظار» فقط یک موقعیت تاریخی و خارجی زمان مند نیست (گرچه آن صورت تاریخیِ آفاقی هم دارای شأن خاص خود است). «انتظار» در معنای انفسی خود، همراه با نوعی گشایش و فتوح قلبی برای مؤمنِ سالک هم هست. به این معنا که اصولاً وقتی «مؤمنِ سالک» با حقایق دینی «انس» میگیرد و با آنان «محرم» میشود، به مقام «منتظر» هم دست مییابد.
در این صورت است که میتواند «سروش» غیبی الهامات رحمانی را شهود کند؛[8] زیرا سالک وقتی در بستر حضور و هود، چار «قبض» ناشی از ظهور اسماء جلالی (مثل اسم قهر) میشود، انتظار گشایش و «بسط»[9] قلب وی نیز به دنبال آن وضوعیت مییابد. به عبارت دیگر، «دلِ مؤمنِ سالک» در طلب فتوح از این قبض به «انتظار» مینشیند.
در این حالت اگر نرمند سالک، با حقایق دینی قرین شود و با مدد از الطاف الهی با آن حقایق انس بگیرد و در راستای آن به مقام ایمان قیقی رسد، لاجرم با «انتظار» قرین خواهد شد. پس هنری که مبتنی بر «ایمان حقیقی» هنرمند باشد خود به خود، «هنر منتظر» واهد بود. در این حالت، اثر هنری ظاهر شده هم، به تأسی از قلب هنرمند در مقام «تذکّر به انتظار» قرار میگیرد. و چون اثر نین هنری بر مخاطب «تذکّر» است، پس در این حالت با «هنر متذکّر» روبه رو هستیم؛ تذکّری که به «انتظار» باز می گردد.
بی تردید «ظهور منجی موعود(عج) » شأنی از شؤون «انتظار» است که در آفاق صورت خواهد گرفت، ولی مگر نه این که هدی موعود(عج) نیز بعد از مظهریت اسم قهر الهی در آفاق و در پایان قبض زمان و تاریخ، و انتشار ظلم و تاریکی، و پس از ین که کفر زمین را درمینوردد و زمانه را سیاه و کدر میکند، ظهور مینماید؟ مؤمن حقیقی چون همواره «منتظر» است، در ورت ظهور منجی در آفاق یا در بستر زمان تاریخی، از زمرۀ یاران او خواهد بود. در واقع حقیقت این دو صورت «انتظار» یکی ست جز این که یکی در قلب مؤمن و در حوزۀ انفسی است و دیگری در خارج و در حوزۀ آفاقی است.
تفکیک مصنوعی میان ثر هنری «منتظر» از دیگر آثار هنری دینی، بدون«تذکّر» به این نسبت و رابطه، و بدون تذکّر به این انتظار، نمیتواند شأن قیقی «هنر منتظر» را بیابد. تنها وقتی «هنر منتظر» میتواند ظاهر شود که به این نکته متذکّر شود؛ زیرا در هر «اثر هنری ینی» این معنای «انتظار» وجود دارد.
این «هنر زمینه ساز» برای موعود(عج) _ که در تبلیغات با آن روبه رو هستیم _ چون فاقد آن تذکّر لازم به «هنر دینی» است و تنها مبتنی بر معنای «نوع اول هنر» است. از منظر کسانی که به «هنر دینی و مقدس» توجه دارند و لاجرم معنای «نوع دوم از هنر» را وجه همّت خود ساخته اند، چندان گویا و مکفی نیست.
هنر (و هنرمند) نوع اول فقط در انتخاب «موضوعاتی» از دین، که مورد توجه خود قرار میدهد، دینی تلقی میشود. چون در آن، اثر تولیدی مبتنی بر «نفسِ مستقلِ» شخص هنرمند است و در نتیجه با «نفس امّاره» همسویی مییابد _ با تمام ویژگی هایش که یکی امکان هم ملهم شدن به الهام فجور است _ و نهایتاً در تعارض با «نفسِ منفعل به فعلِ رحمانی» است که با «نفسِ مطمئنه» (یا حتی نفسِ لوّامه) همسوست. مگر این که در سیروسلوک خود به مقام حضور و شهود برسد، که در این صورت دیگر وجوداً از معنای اول هنر گذشت کرده و به معنای دوم رسیده است. پس نفس او در مقام دریافت الهامات رحمانی قرار میگیرد نه همچون نفسِ مستقلِ خود بنیادِ متعارف که میتواند در موقعیت دریافت الهامات فجور باشد.
پس وقتی از «هنر زمینه ساز» سخن میرود، فقط با یک لغزش زبانی یا «تعبیر ترجمانی» طرف نیستیم، بلکه در این تعبیر، عملاً معنای «انتظار» از حقیقت خود فاصله می گیرد. پس معنای «زمینه سازی» شخصی یا اجتماعی مبتنی بر «نفس مستقل» انسانی مدّ نظر قرار گرفته است. البته هنرمند در چنین مرتبهای از نفس، بیتردید میتواند از دانشهای جامعه شناسی، روان شناسی و دیگر علوم انسانی برای طرح مورد نظر خود بهره بگیرد، بیآن که به مقام ایمان توجه داشته باشد یا مبتنی بر این مقام، مقدمهای را برای ورود به بحث یافته باشد. در این صورت، باید بدانیم که تعبیر «هنر زمینه ساز» عدول از معنای «هنر منتظر» و در نتیجه اکتفا به سطحی ترین لایۀ این هنر هزار توی ژرف است.
اما این سخنان به معنی این نیست که هنر از نوع اول_ که هنر شایع و منتشر زمانۀ ماست_ هیچ کاره است، بلکه بحث بر سر این است که این هنر، صلاحیت ورود جدّی به بحث عمیق «انتظار» را ندارد و در نهایت تنها میتواند به صورت (و حتی تصویر صورت!) آن بپردازد. البته این هنر زمانه، شاید در نهایت بتواند مبتنی بر آراء و اطلاعات اهل دین، آثاری را صورت بندی نماید که در یک نظر اجمالی و سطحی آن را از دیگر آثار غیردینی جدا میکند؛ مثلاً موضوع خود را قیام «موعود(عج) » قرار دهد: آگاهانه، با تحلیل منطقی و با دانش مربوط به اثرگذاری بر نفوس تربیت نشدۀ مخاطبان عام و با جهد و کوشش برای دوری از تکرار ظاهری (تحت عنوان «بداعت») از سایر آثار؛ همین و نه بیش تر. این مقام تا مقام «هنر دینی»، با وصفی که شد، بسیار فاصله دارد.
هنر منتظر و هنر زمینه ساز
با توجه به مباحث یاد شده ممکن است کسانی بگویند با این وصف، برگزاری همایشهای فرهنگی و هنریای که بخواهد مبتنی بر شهود هنرمندان باشد، بیوجه میشود یا اصولاً مدیریت و آموزشِ ارزشهای مبتنی بر «انتظار»، یا هر معنای دیگر دینی، محال خواهد شد؛ زیرا این حوادث تنها پس از «واقعه» ممکن میگردد و نه پیش از آن. بنابراین همایشها و جشنوارهها و… عملاً قابل اجرا نیستند. چون این گونه امور از جنس برنامه ریزی هستند و پس از سفارش یا دعوتی صورت میگیرند که خود انگیزهای برای تولید آگاهانۀ آثار میشود. حال آن که با نگاه نوع دوم از هنر نمیتوان مطمئن بود که در صورت برگزاری، آیا هنرمندان صاحب شهودی پیدا خواهند شد یا خیر. در این صورت اصولاً مدیریت فرهنگی و آموزشی ممکن نخواهد بود.
در ظاهر این پرسشها و نگرانیها به جاست، ولی اگر قرار باشد حرکتی در حوزۀ «هنر دینی» صورت بدهیم باید بدانیم راههای آن را هم باید در همان حوزه بجوییم. روشن است که استفاده از راههای متعارف که برخاسته از نگاه سکولار یا حتی لائیک است، با نوع خاصی از نگاه به فرهنگ و هنر سنخیت دارند که نمیتوانند پاسخ گوی پرسشهای دینی باشند. برای این منظور باید جست وجو کرد. (و اتفاقاً میتوان همین مسئله کشف کدام راه را موضوع همایش قرار دارد!)
البته با مبانیای که بیان شد، میتوان اجمالاً پاسخی برای این پرسشها یافت. و آن این که نمیتوان کسانی را برای نوشتن یا پدید آوردن آثاری در این حوزهها با انواع جوایز نقدی یا غیرنقدی تشویق یا ترغیب کرد و پس از گذشت زمانی متعارف (مثلاً چند ماه) توقع داشت آثار هنری دینی مورد نظر ارسال شود. بلکه عطف به این که آثار هنری دینی بدون اطلاع و ارادۀ آگاهانۀ هنرمندان پدید میآیند، باید نقش مدیریت هنری را به بعد از پدید آمدن آثار منتقل کرد.
به این معنی که مدیریتهای فرهنگی و هنری، کارشان کشف آثار باشد نه سفارش آن ها. این اتفاق در حوزههای مختلف هنری (و مبتنی بر نگاه دوم به هنر) اکنون نیز در دنیای غرب در حال به کارگیری است.[10] فراموش نشود که آثار برجستۀ غیردینی (و حتی ضددینی) فعلی در دنیا نیز مبتنی بر نگاه دوم هنر است. جز این که در آن آثار، اغلب الهامات غیررحمانی، مبنای پدیدآوری آثار هنری هستند.
در این حالت، مدیریتهای هنری باید فعال باشند و مرتب به سراغ هنرمندان بروند (به ویژه این که اغلب هنرمندان حقیقی خودنمایی ندارند و دور از انظار هستند). در صورت مشاهدۀ آثار حقیقی آنها، کار رصد و جمع آوری را آغاز کند. چنین مدیرانی اگر در طول زمانی خاص، ببینند که «هنرمندان دینی» آثارِ ملهم از حقایقِ دینی را در حوزهای (مثلاً انتظار) از لحاظ کمّی به حدّی رسانده اند که میتوان از آنها مجموعهای فراهم آورد یا بر مبنای آنها همایشی برگزار کرد، میتوانند دست به برگزاری همایش بزنند. وگرنه با روشهای متعارف، نباید توقع داشت آثار هنری حقیقی دینی شکل بگیرند. در روشهای متعارف، تنها آثاری که مبتنی بر نگاه اول به هنر خواهند بود قابل جمع آوری و ارزیابی هستند.
در این صورت، کشف هنرمندانی همچون حافظ و سعدی و مولوی ممکن نخواهد بود، بلکه کسانی از جنس چند هزار شاعر دربار محمود غزنوی (که نه اثری از آنان در تاریخ به جاست و نه شاخصهای هنر و فرهنگ و تمدنِ بزرگِ اسلامی مان محسوب میشوند) به صدر برکشیده خواهند شد؛ حال آن که فرهنگ و تمدن اسلامی ما وامدار شاعرانی است که در خلوت خود به مشاهدۀ انوار الهی و با اشارۀ ربّانی به گزارش الهامات و شهودات رحمانی خود پرداخته اند. کسانی که گاه در زمان خود_ و حتی امروز هم _ چندان شناخته شده هم نبودند، ولی آنان هنر تمدن اسلامی را پایه ریزی کردند و امروز به وجود آنان مفتخریم.
اگر در پی کسانی هستیم که میخواهیم همچون این هنرمندانِ شاخص، نقش پایه ریزی فرهنگ دینی در زمان ما را داشته باشند، باید کسانی را بیابیم که در شأن هنر دینی باشند. خاصه آن که روشهای متعارف، برای پایه ریزی چنین فرهنگی تناسب ندارند و ما را به نتیجۀ مورد نظرمان نخواهند رساند. بنابراین باید روشهای تراز خواسته مان را بیابیم.
پی نوشت ها:
[1]. درباره خیال و انواع و مراتب آن و ماهیت امر مخیّل و خیالی که منشاء هنر است، نک مقالات: (داداشی، 1388؛ گلستان حبیبی، 1388؛ بلخاری قهی، 1384؛ چیتیک، 1384)
[2]. آن چه از معانی وارد بر دل ها شود بدون کسب بنده «وارد» نامند (حاشیه بر رساله قشیریه و کشاف)؛ واردات و القائات یا صحیح اند و یا فاسد که مورد اعتماد نیستند، وارد صحیح هم یا الهی است که متعلق به علوم و معارف است و یا ملکی روحانی که باعث بر طاعات است که «الهام» نامند. وارد فاسد هم یا نفسانی است که عبارت از چیزی است که در آن حظ نفس و لذت باشد که «هاجس» نامند و یا شیطانی که داعی بر معصیت باشد که «وسواس» نامند. و بالجمله واردات یا ملکی هستند و یا رحمانی و یا شیطانی. (قیصری، به نقل از: سجادی، 1366، 2093 -2094)
[3]. لفظ «گزارش» تعمداً برای این امر به کار رفته است تا مگر بتواند نقشِ خواست و اختیار هنرمند در این صورت گری را تا جای ممکن تقلیل دهد و تأکیدی بر عنایت مبدأ غیبی باشد وگرنه اندیشمندان حوزه هنر از این لفظ بدین گونه در مباحث خود استفاده نکرده اند.
[4]. (فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا). (شمس، 8)
[5]. «واقعه» از امور غیبی است که برای اهل خلوت آشکار شود و اگر در حضور باشد مکاشفه گویند و از جمله واقعات بعضی کاذب باشد. (مصباح الهدایه و کشاف، به نقل از: سجادی، 1366: 2096)
[6]. ای که میان جان من تلقین شعرم می کنی گر تن زنم خامش کنم ترسم که فرمان بشکنم
(مولانا _ غزل 1375) یا
غلام شعر بدانم که شعر گفتۀ توست
که جانِ جانِ سرافیل و نفخۀ صوری
(مولانا _ غزل 3573) یا
دلم همچون قلم آمد در انگشتان دلداری
که امشب می نویسد زی، نویسد باز فردا ری
(مولانا _ غزل 2530)
[7]. در پس آینه طوطی صفتم داشته اند آنچه استاد ازل گفت بگو می گویم. (حافظ)
[8]. تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش(حافظ)
[9]. قبض و بسط دو حالتند که تکلیف بنده از آن ساقط است (وَ اللهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ) و چنان که آمدنش به کسب نباشد، رفتنش بجهد نه. و قبض قبض قلوب است و بسط عبارت بود از بسط قلوب اندر حالت کشف و این هردو از حق است. (عده، به نقل از: سجادی، 1366: 1461)
[10]. در جشنواره های جدّی فیلم در غرب، مدیران جشنواره ها در طول سال با سفرهای متعدد به اقصی نقاط جهان و با بازبینی فیلم های تولید شده در طول یک سال، فیلم های مورد نظر خود را برمی گزینند و از صاحبان آثار دعوت می کنند که فیلم ساخته شدۀ خود را برای جشنوارۀ آن ها ارسال کنند.
1. نگارش مقاله «نور و چشم انداز در معماری بازار کاشان» (مشترک) ارائه شده به اولین کنگرۀ تاریخ معماری ایران _ بم (منتشرشده در مجموعه مقالات کنگره، 1378).
2. نگارش و انتشار مقاله «معماری ایران از میان سفرنامه ها _ سفرنامه دیولافوآ» در نشریۀ تخصصی معماری و هنر رواق، 1378.
3. نگارش و انتشار مقاله «معماری ایران از میان سفرنامه ها _ سفرنامه کمپفر» در نشریۀ تخصصی معماری و هنر رواق، 1382.
4. مشارکت در تهیۀ نقشه ها و رلوۀ بنا منتشر شده در مقاله «معرفی مسجد و مدرسۀ سلطانی کاشان» در نشریۀ علمی _ پژوهشی صفه.
5. پژوهش و نگارش مقاله «تأملی در مفهوم مهندسی فرهنگی» ارائه شده به نخستین همایش ملی مهندسی فرهنگی (منتشر شده در جلد اول مجموعه مقالات ملی مهندسی فرهنگی، بهار 1386).
6. نگارش مقاله «معماری موزه: دیروز، امروز» ارائه شده به همایش موزه ها در هزارۀ سوم (منتشر شده در مجله موزه ها، 1383).
7. نگارش مقاله «معماران اساطیری ایران به روایت شاهنامه» در نشریۀ علمی _ پژوهشی صفه، ش47، 1387.
8. نگارش مقاله نقد کتاب چوپان در عصر بی واسطگی در ماهنامه تخصصی کتاب ماه هنر، ش 103 – 104، 1386.
9. نگارش مقاله «معرفی کتاب رساله معماریه» نوشته جعفر افندی از سده یازدهم هجری در نشریۀ تخصصی معماری و هنر رواق، 1377.
10. نگارش مقاله «پدیده آموزش زبان در مدارس ابتدایی» تأیید شده در فصل نامه علمی _ پژوهشیِ نامه فرهنگستان زبان فارسی، 1385.
11. انتشار مقاله «معماری مطبوع» در ماهنامه تخصصی کتاب ماه هنر، ش134، 1388.
12. مدیر پروژه پژوهشی «نقش معماری در افزایش حد بهینۀ تعاملات اجتماعی و آرامش روحی و روانی خانواده ها» برای پژوهشکدۀ هنرهای سنتی _ اسلامی (در حال کار).
13. همکار پروژه پژوهشی «بررسی کتاب های درسی مدارس از منظر شهرسازی» به سفارش فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی، 1385.
14. سخنرانی تحت عنوان «معماری مطبوع» در دومین جشنوارۀ انتخاب برترین های پژوهش و نوآوری در حوزۀ مدیریت شهری، 1387.
15. سخنرانی تحت عنوان «حلقه گمشدۀ معماری ایرانی» در نخستین همایش ملی دانشجویی معماری ایرانی، دانشگاه کاشان، 1387.
16. انتشار مقاله «تأثیرات وقف بر پایداری مدارس صفوی» (مشترک) درنشریۀ علمی _ پژوهشی نامۀ معماری وشهرسازی، ش6، 1390 (و نگارش و انتشار مقالات متعدد فرهنگی و هنری دیگر در نشریات مربوط).
منابع
بلخاری قهی، حسن، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، دفتر دوم (کیمیای خیال)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی،1384.
پازوکی، شهرام، حکمت هنر و زیبایی در اسلام، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر، 1384.
چیتیک، ویلیام، عوالم خیال، ترجمه: قاسم کاکایی، تهران، انتشارات هرمس، 1384.
حافظ شیرازی، شمس الدین محمد بن بهاءالدّین، دیوان اشعار، از نسخۀ محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی، تهران، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، چاپ پنجم، 1368.
داداشی، ایرج، «حضرت مولانا، مراتب خیال و منشاء هنر»، مجموعه مقالات دومین هم اندیشی تخیل هنری، تهران، فرهنگستان هنر، 1388.
سجادی، سیدجعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، شرکت مولفان و مترجمان ایران، 1366.
شوؤان، فریتهوف، «اصول و معیارهای هنر»، هنر و معنویت، مجموعه مقالاتی در زمینۀ حکمت هنر، تدوین و ترجمه: انشاءالله رحمتی، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر، 1387.
فردید، سید احمد، دیدار فرهی و فتوحات آخرالزمان، تهران، مؤسسه فرهنگی و پژوهشی چاپ و نشر نظر، 1381.
فریدزاده، محمدجواد، «گشودگی و شکوفایی زمین، نگاهی به وجوه و اوصاف گوناگون هنر مقدس»، راز و رمز هنر دینی، مقالات ارائه شده در اولین کنفرانس بین المللی هنر دینی، تهران، انتشارات سروش، 1378.
گلستان حبیبی، مسعود، «عالم خیال و تخیل هنری در عرفان اسلامی»، مجموعه مقالات دومین هم اندیشی تخیل هنری، تهران، فرهنگستان هنر، 1388.
لاریجانی، علی، «تأملاتی دربارۀ هنر دینی»، راز و رمز هنر دینی، مقالات ارائه شده در اولین کنفرانس بین المللی هنر دینی، تهران، انتشارات سروش، 1378.
مجموعۀ کتاب های فلسفه و حکمت، انتشارات فرهنگستان هنر، 1384 – 1386.
مولانا، جلال الدین محمد بلخی، کلیات شمس یا دیوان کبیر، تصحیح: بدیع الزمان فروزانفر، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1378.
نصر، سید حسین، «دربارۀ صورت ها در هنر»، هنر و معنویت، مجموعه مقالاتی در زمینۀ حکمت هنر، تدوین و ترجمه: انشاءالله رحمتی، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر، 1387.
_________________، «هنر و زیبایی از دیدگاه شوؤان»، هنر و معنویت، مجموعه مقالاتی در زمینۀ حکمت هنر، تدوین و ترجمه: انشاءالله رحمتی، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر، 1387.
منبع: فصلنامه مشرق موعود – شماره 21
